کارکرد راهبردی مددکاری اجتماعی در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی

کارکرد راهبردی مددکاری اجتماعی در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی

چارچوب‌های نظری، سطوح مداخله مبتنی بر شواهد و چالش‌های نهادی در بافتار ایران

کاری از گروه پژوهش در رسانه تاب آوری ایران

بخش اول: مقدمه و مبانی مفهومی

طرح مسئله و ضرورت پژوهش

آسیب‌های اجتماعی، مجموعه‌ای از چالش‌ها و مشکلاتی محسوب می‌شوند که ثبات، امنیت و سلامت کلی جامعه را تهدید می‌کنند.۱

این پدیده‌های ناخواسته، که شامل مواردی نظیر اعتیاد، طلاق، خشونت خانگی، و فقر هستند، دارای ریشه‌های پیچیده در ساختارهای جمعی، اقتصادی و فرهنگی می‌باشند.۱

اعتیاد، به عنوان مثال، تنها یک معضل پزشکی یا روانی نیست، بلکه پدیده‌ای چندبعدی است که ابعاد روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را درگیر می‌کند و اغلب با آسیب‌های دیگری نظیر فقر، بیکاری و طلاق همبسته است.۳

افزایش این معضلات، نیاز مبرمی را به مداخلات تخصصی و میان‌رشته‌ای ایجاد می‌کند که قادر به تحلیل و حل مسئله در مقیاس‌های خرد، میانه و کلان باشند.

مددکاری اجتماعی، با ماهیت حرفه‌ای خود، از علوم انسانی و اجتماعی مختلفی همچون جامعه‌شناسی، روانشناسی، حقوق، بهداشت عمومی و اقتصاد وام می‌گیرد.۵

این تلفیق دانش، به مددکاران اجتماعی توانایی تحلیل و مداخله در ابعاد مختلف آسیب‌ها را می‌دهد و نقش آن‌ها را صرفاً به درمان‌های فردی یا اقدامات قضایی محدود نمی‌کند.

هدف غایی این حرفه، کمک به افراد، خانواده‌ها و جوامع در ارتقاء رفاه فردی و اجتماعی، توسعه مهارت‌های مقابله‌ای و توانایی استفاده مؤثر از منابع موجود است.۵

هدف از این مقاله، تحلیل جامع کارکرد راهبردی مددکاری اجتماعی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است.

این تحلیل شامل تبیین چارچوب‌های نظری پشتیبان، تشریح سطوح سه‌گانه پیشگیری (اولیه، ثانویه، ثالثیه) و ارزیابی شواهد اثربخشی مداخلات، با تمرکز بر چالش‌های حرفه‌ای و موانع ساختاری موجود در بافتار اجتماعی ایران خواهد بود.

تعریف مددکاری اجتماعی، کارکرد اجتماعی و طبقه‌بندی آسیب‌ها

مددکاری اجتماعی (Social Work)، یک حرفه تخصصی است که نه تنها نیازمند دانش نظری گسترده در علوم انسانی است، بلکه توانایی کاربردی ساختن این دانش در تعامل با نظام مراجع، انجام ارزیابی‌ها و طراحی مداخلات برای حل مشکل را نیز طلب می‌کند.۵

کارکرد این حرفه، نه تنها بررسی و کاهش مشکلات فردی و شخصی، بلکه پرداختن به مسائل اجتماعی گسترده‌تر مانند بیکاری، فقر، و خشونت‌های خانگی است.۵

مفهوم بنیادین در این حرفه، «عملکرد اجتماعی» (Social Functioning) است. عملکرد اجتماعی به نحوه ایفای نقش‌های اجتماعی افراد (مانند نقش والدین یا فرزند) در نهادهایی که برای انجام آن فراهم شده‌اند (مانند خانواده) اشاره دارد.۵

پیشگیری در مددکاری اجتماعی به معنای حفظ این عملکرد اجتماعی بهینه و جلوگیری از اختلال در آن است.

آسیب‌های اجتماعی در بافتار ملی شامل مصادیق کلیدی متعددی هستند. فقر، بیکاری، اعتیاد، طلاق، و خشونت خانگی از جمله مهم‌ترین این آسیب‌ها به شمار می‌روند.۱

لازم به ذکر است که این مسائل اغلب با یکدیگر پیوستگی داشته و یکدیگر را تشدید می‌کنند؛ به عنوان مثال، اعتیاد و فقر می‌توانند زمینه‌ساز طلاق یا خشونت خانگی باشند.۲

علاوه بر آسیب‌های سنتی، پدیده‌های نوظهور مرتبط با فناوری‌های جدید (نظیر اینترنت، ماهواره و بازی‌های رایانه‌ای) نیز به عنوان زمینه‌ساز نوع جدیدی از آسیب‌های اجتماعی و روانی مطرح شده‌اند.۲

اصول اخلاقی مددکاری اجتماعی: بنیاد اعتماد و مداخله پیشگیرانه

حرفه مددکاری اجتماعی، به دلیل ارتباط مستقیم با انسان‌ها و چالش‌های زندگی آن‌ها، بدون چارچوب اخلاق حرفه‌ای معنا نمی‌یابد.۶

اخلاق حرفه‌ای مجموعه‌ای از اصول و ارزش‌هاست که رفتار مددکار را در مواجهه با مراجعان، جامعه و سازمان‌ها راهنمایی می‌کند.

یکی از بنیادین‌ترین اصول، «اصل ارزش انسانی و کرامت فرد» است.۶

هر فرد، صرف‌نظر از وضعیت اقتصادی، قومیت، یا مشکل اجتماعی که با آن مواجه است، دارای کرامت ذاتی است و مددکار باید در تعاملات خود، از هرگونه تحقیر یا تنزل مقام انسانی مددجو اجتناب کند.۶

این اصل به ویژه در مواجهه با قربانیان خشونت خانگی، که کرامت انسانی آن‌ها نقض شده، اهمیتی مضاعف می‌یابد.۷

دو اصل حیاتی دیگر در کار پیشگیرانه، «اصل پذیرش» و «اصل رازداری» هستند.۸ مددکار باید مددجو را همان‌گونه که هست بپذیرد و از قضاوت کردن وی خودداری کند.۸

رازداری باعث اعتمادسازی میان مراجع و مددکار می‌شود.۸ این اعتماد، یک زیربنای عملکردی برای موفقیت در پیشگیری ثانویه محسوب می‌شود.

زمانی که اصول پذیرش و رازداری به‌طور قاطع اجرا می‌شوند، میزان انگ اجتماعی کاهش یافته و افراد در معرض خطر (مانند سوءمصرف‌کنندگان اولیه یا قربانیان خشونت) تمایل بیشتری برای کمک‌جویی زودهنگام پیدا می‌کنند.۳

کاهش انگ به عنوان یک راهبرد اخلاقی، مستقیماً به افزایش دسترسی و اثربخشی برنامه‌های کشف زودهنگام (پیشگیری ثانویه) کمک می‌کند.

همچنین، «اصل آموزش و ارتقای آگاهی» وظیفه اخلاقی مددکار اجتماعی را فراتر از خدمات مستقیم، به ارتقای درک مددجویان از حقوق و راهکارهای حل مسئله گسترش می‌دهد که خود به عنوان نوعی پیشگیری فعال عمل می‌کند.۹

مددکار اجتماعی همچنین باید نسبت به تصمیمات و اقدامات خود در برابر مددجو، سازمان و جامعه پاسخگو باشد (اصل مسئولیت‌پذیری).۹

بخش دوم: چارچوب‌های نظری پیشگیری و توانمندسازی

مددکاری اجتماعی در پیشگیری از آسیب‌ها، به جای اتکا به یک تئوری واحد، از رویکردهای تلفیقی استفاده می‌کند که عمدتاً بر تعامل فرد در محیط تمرکز دارند.

نظریه سیستم‌ها و رویکرد اکولوژیک (فرد در محیط)

نظریه سیستم‌ها در مددکاری اجتماعی، بر مفهوم کلیدی وابستگی متقابل میان فرد و محیط (P-I-E: Person-in-Environment) تأکید دارد.۱۰

این تئوری، انسان را در خلأ بررسی نمی‌کند، بلکه او را در شبکه‌ای از سیستم‌های در هم تنیده (خانواده، مدرسه، اجتماع) می‌بیند.

رویکرد اکولوژیک، که مشابه نظریه سیستم‌ها است، این دیدگاه را بسط داده و رفتار انسان را نتیجه تعامل پیچیده‌ای بین عوامل شخصی، خانوادگی، اجتماعی و محیطی می‌داند.۱۱

از منظر مددکاری اجتماعی، ریشه مشکلات تنها عوامل فردی یا خانوادگی نیست، بلکه می‌تواند ناشی از نقص در عملکرد نهادهای اجتماعی و محیط اجتماعی فرد باشد.۱۳

کاربرد این رویکرد در پیشگیری بسیار حیاتی است؛ زیرا به مددکار اجازه می‌دهد تا به‌جای اینکه تنها به سرزنش یا درمان فردی بپردازد، نقص در عملکرد نهادها (مانند خانواده ناکارآمد یا سیستم اقتصادی ضعیف) را به عنوان عوامل خطر شناسایی کند.۵

بر این اساس، مداخله پیشگیرانه مؤثر، مستلزم تغییر در محیط اجتماعی و موقعیت اجتماعی مددجو، در کنار تغییرات روانی فردی است.۱۳ این تفکیک وظیفه، تمایز مددکاری اجتماعی را از مداخلات صرفاً روان‌شناختی مشخص می‌کند.

توانمندسازی و تاب‌آوری: رویکرد مبتنی بر نقاط قوت

تاب‌آوری (Resilience)، به معنای توانایی افراد یا جوامع در مواجهه با فشارهای بیرونی، سازگاری با تغییرات و بازگشت به وضعیت پایدار پس از بحران است.۱۲

این مفهوم که ریشه در روانشناسی مثبت‌نگر دارد، در مددکاری اجتماعی بر پایه رویکرد مبتنی بر نقاط قوت (Strength-Based Approach) استوار است.۱۲ این رویکرد فرض می‌کند که هر فرد، حتی در سخت‌ترین شرایط، دارای توانمندی‌هایی است که می‌تواند برای بهبود وضعیت خود از آن‌ها استفاده کند.

«توانمندسازی» به عنوان استراتژی، بر فعال‌سازی این منابع درونی (مانند عزت نفس، مهارت حل مسئله) و بیرونی (مانند شبکه‌های حمایتی و دسترسی به خدمات) تمرکز دارد.۱۲

برای مثال، برنامه‌های توانمندسازی روانی-اجتماعی نوجوانان، با هدف پیشگیری از رفتارهای پرخطر طراحی می‌شوند.۱۵

تقویت تاب‌آوری یک حوزه محوری در مددکاری اجتماعی است که به طور مستقیم، کارکردهای خرد و کلان را به هم متصل می‌کند. تقویت تاب‌آوری فردی از طریق مداخلات خرد (مانند مداخلات گروهی راه‌حل‌مدار ۱۷)، نه تنها وضعیت فرد را بهبود می‌بخشد، بلکه در مقیاس وسیع‌تر، به تقویت «تاب‌آوری اجتماعی» کمک می‌کند.۱۴

هنگامی که تعداد زیادی از افراد و خانواده‌ها ظرفیت بیشتری برای مقاومت و انطباق با چالش‌ها پیدا می‌کنند، جامعه در برابر آسیب‌هایی مانند فقر، اعتیاد و خشونت مقاوم‌تر و پایدارتر می‌شود.۱۴

این تقویت جمعی، زمینه را برای موفقیت فعالیت‌های مددکاری کلان، مانند سازماندهی جامعه و دفاع از سیاست‌های اجتماعی، فراهم می‌آورد.

۱۸ بنابراین، تاب‌آوری به عنوان مهم‌ترین مفهوم نظری، نشان می‌دهد که چگونه کار بالینی خرد مستقیماً به هدف نهایی مددکاری اجتماعی در تغییرات ساختاری و پیشگیری کلان کمک می‌کند.

مدل‌های روان‌شناختی-اجتماعی در کار موردی پیشگیرانه

در سطح خرد و کار موردی (Casework)، مددکاران اجتماعی از مدل‌های تخصصی برای مشاوره و حل مشکل استفاده می‌کنند:

1. رویکرد حل مسئله (Problem-Solving Approach): این رویکرد به مراجعین کمک می‌کند تا با اطلاعات و آگاهی کافی، راه‌حل‌های واقع‌بینانه را برای مشکلات خود انتخاب کرده و مسئولیت پیامدهای آن را بپذیرند.۱۹
2. نظریه شناختی (Cognitive Theory): این نظریه بر نقش افکار در شکل‌دهی رفتار متمرکز است و به مراجعین کمک می‌کند افکار منفی خود را شناسایی کرده، به چالش بکشند و آن‌ها را با افکار واقع‌بینانه و مفید جایگزین سازند.۱۹

اثربخشی این رویکردها به ویژه در کار با گروه‌های در معرض خطر ثابت شده است. برای مثال، پژوهشی نشان داد که مداخله مددکاری اجتماعی گروهی راه‌حل‌مدار، سودمندی بالینی قابل توجهی در ارتقای تاب‌آوری در دختران نوجوان با میانگین تاب‌آوری پایین دارد.۱۷

با این حال، یک نکته تحلیلی مهم در اینجا وجود دارد: اگر مددکاری اجتماعی به رویکردهای صرفاً شناختی یا رفتاری تکیه کند، خطر همپوشانی بیش از حد با حوزه‌های روانشناسی و مشاوره افزایش می‌یابد.۱۳

این همپوشانی، هویت حرفه‌ای مددکاری اجتماعی را تضعیف می‌کند و ممکن است از مأموریت اصلی آن، یعنی تغییر محیط اجتماعی (P-I-E)، غافل شود.۲۲

بنابراین، برای حفظ اثربخشی در پیشگیری، مددکاری اجتماعی باید تمرکز دوگانه خود را حفظ کند؛ یعنی همزمان با اصلاح الگوهای شناختی فرد، منابع و ساختارهای محیطی (مانند فقر و بیکاری) که منجر به آسیب شده‌اند را نیز تغییر دهد و بهبود بخشد.۵

بخش سوم: راهبردهای تخصصی و سطوح سه‌گانه مداخله پیشگیرانه

مددکاری اجتماعی برای دستیابی به اهداف پیشگیرانه خود، مداخلات را در سه سطح اولیه، ثانویه و ثالثیه سازماندهی کرده و از سه روش اصلی خود (مددکاری فردی، گروهی و جامعه‌ای) استفاده می‌کند.۲۳

این سطوح سه‌گانه، برگرفته از اصول بهداشت عمومی، هدفشان کاهش بروز، طول مدت و ناتوانی ماندگار اختلالات روانی و آسیب‌های اجتماعی است.۲۵

تحلیل کارکردی سطوح سه‌گانه پیشگیری

1. پیشگیری سطح اول (Primary Prevention): هدف اصلی این سطح، جلوگیری از وقوع آسیب در وهله اول و کاهش بروز (Incidence) آن در کل جامعه است.۳ فعالیت‌ها در این سطح بر ارتقای بهداشت عمومی، آموزش مهارت‌های زندگی، و افزایش آگاهی خانواده‌ها و نوجوانان متمرکز است تا جامعه در برابر عوامل خطر مقاوم شود.۳
2. پیشگیری سطح دوم (Secondary Prevention): تمرکز بر شناسایی زودهنگام افراد یا گروه‌هایی است که در معرض خطر بالا قرار دارند یا نشانه‌های اولیه آسیب را بروز داده‌اند.۳ هدف، کاهش طول مدت یا پیشرفت آسیب از طریق مشاوره فردی و مداخلات زودهنگام است.۳
3. پیشگیری سطح سوم (Tertiary Prevention): این سطح پس از وقوع آسیب کامل (مانند اعتیاد بالفعل یا طلاق) فعال می‌شود. هدف آن کاهش ناتوانی ماندگار، بازتوانی و جلوگیری از عود (Relapse) است.۳

استراتژی‌های پیشگیری اولیه: آموزش مهارت‌های زندگی و سازماندهی جامعه

پیشگیری اولیه در مددکاری اجتماعی، عمدتاً از طریق برنامه‌های آموزشی و مداخلات جامعه‌محور اجرا می‌شود. «آموزش مهارت‌های زندگی» (LST) یک برنامه راهبردی و ساختاریافته است که توسط نهادهایی نظیر سازمان بهزیستی ارائه می‌شود.۲۰

این آموزش‌ها شامل مجموعه‌ای از توانایی‌ها هستند که سازگاری و رفتار مثبت را تسهیل می‌کنند و اثری مثبت در کاهش سوءمصرف مواد، پیشگیری از رفتارهای خشونت‌آمیز و تقویت اتکا به نفس دارند.۲۰

سازمان بهزیستی ایران این برنامه را از سال ۱۳۷۵ تدوین و اجرا کرده است.۲۰

پژوهش‌های انجام شده، اثربخشی این مداخلات را تأیید می‌کنند. برای مثال، الگوی توانمندسازی مهارت‌های زندگی بر افزایش عزت نفس و حل مسئله اجتماعی در کودکان تحت سرپرستی مراکز نگهداری تأثیر معنی‌داری داشته است.۲۶

این برنامه‌ها همچنین به تقویت پایه‌های خانواده و جلوگیری از فروپاشی آن کمک می‌کنند؛ برای مثال، ارتقای آموزش‌های در آستانه ازدواج و پایش پنج سال اول زندگی مشترک، با هدف مدیریت مؤثر روابط و پیشگیری از طلاق انجام می‌شود.۲۷

این اقدامات کلان، ماهیتی سیاسی و اجتماعی دارند. اجرای مؤثر برنامه‌های پیشگیری اولیه، نیازمند حمایت‌های ساختاری و قانونی است. به عنوان مثال، در ایران، اجرای آموزش‌های ازدواج بر اساس سیاست‌های جمعیتی و نقشه مهندسی فرهنگی کشور توسط نهادهای بهداشتی و بهزیستی پیگیری می‌شود.۲۷

این واقعیت نشان می‌دهد که مددکاری اجتماعی به‌طور بنیادین ابزاری برای اجرای سیاست‌های اجتماعی است، و کیفیت پیشگیری اولیه، ارتباط مستقیمی با اراده سیاسی و میزان تخصیص منابع دولتی برای اجرای این برنامه‌ها دارد.۲۸

مداخلات پیشگیری ثانویه: غربالگری، مشاوره زودهنگام و کاهش انگ

در سطح پیشگیری ثانویه، تمرکز بر روی افراد و گروه‌های پرخطر است. مددکار اجتماعی با استفاده از ابزارهایی مانند مصاحبه و ارزیابی، عوامل خطر را به‌موقع شناسایی می‌کند؛ این عوامل می‌توانند شامل مشکلات خانوادگی، فقر، بیکاری یا افت تحصیلی باشند.۳

پس از شناسایی، مداخلات هدفمند آغاز می‌شود. یکی از مؤثرترین روش‌ها، استفاده از مددکاری گروهی است.

همان‌طور که شواهد علمی نشان می‌دهند، مداخله گروهی راه‌حل‌مدار توانسته است به طور معنی‌داری تاب‌آوری دختران نوجوان در معرض خطر را افزایش دهد.۱۷ این مداخلات فردی و گروهی شامل ارائه مشاوره، آموزش‌های فردی و حمایت خانواده‌ها هستند.۳

یکی از نقش‌های حیاتی مددکار اجتماعی در این مرحله، کاهش انگ اجتماعی است.

هنگامی که جامعه نسبت به افرادی که دچار مشکلات مصرف مواد یا سایر آسیب‌ها هستند، برخورد منفی و تبعیض‌آمیز نداشته باشد، این افراد راحت‌تر برای دریافت کمک به مراکز تخصصی مراجعه می‌کنند.۳

مددکار اجتماعی با حمایت از خانواده‌ها و تلاش برای کاهش قضاوت جامعه، موانع روانی کمک‌جویی را برمی‌دارد و بدین ترتیب، اثربخشی فرآیند پیشگیری ثانویه را بهبود می‌بخشد.

مددکاری در پیشگیری ثالثیه: بازتوانی و مداخله در بحران خانواده

هنگامی که آسیب‌ها به مرحله ظهور کامل رسیده‌اند (مانند اعتیاد یا طلاق)، مددکاری اجتماعی نقشی کلیدی در بازتوانی و جلوگیری از عود دارد.

بازتوانی اعتیاد: مددکاری اجتماعی یکی از ارکان اصلی تیم درمان اعتیاد است و دیدگاهی جامع و انسان‌محور دارد.۳

مداخلات مددکاری در این حوزه نه تنها به درمان فرد معتاد می‌پردازد، بلکه زمینه‌های اجتماعی و خانوادگی اطراف او را نیز تقویت می‌کند.۳

مداخلات سیستماتیک مددکاری اجتماعی در بهبود سلامت عمومی افراد معتاد به مواد افیونی مؤثر بوده و شواهد علمی از اثربخشی آن حمایت می‌کند.۲۹

مدیریت بحران خانواده (طلاق و خشونت): در این حوزه، مددکار اجتماعی با شناخت تأثیرات روانی و اجتماعی آسیب‌هایی مانند طلاق، فقر، و خشونت خانگی، مداخلاتی را طراحی می‌کند که فرد و سیستم اجتماعی اطراف او را تقویت کند.۴

این مداخلات شامل آموزش مهارت‌های مقابله‌ای به خانواده‌ها، ایجاد شبکه‌های حمایتی و ارجاع برای خدمات مشاوره‌ای و حقوقی است.۴

مهم‌ترین وجه پیشگیری ثالثیه، استفاده از مداخله سیستمیک (اکولوژیک) برای جلوگیری از بازگشت به شرایط آسیب‌زا است. درمان فرد معتاد یا قربانی خشونت، اگر به محیط خانوادگی و اجتماعی او بی‌توجه باشد، ناپایدار خواهد بود.

بنابراین، کار مددکار در سطح ثالثیه فراتر از پیگیری بالینی است و شامل مداخله در سیستم خانواده برای کاهش تنش‌ها و بهبود محیط زندگی است تا احتمال عود و تکرار آسیب کاهش یابد.۴

بخش چهارم: حوزه‌های نهادی و کارکردهای تخصصی مددکاری اجتماعی

مددکاری اجتماعی در حوزه‌های متعددی فعالیت می‌کند که هر یک نیازمند تخصص و پروتکل‌های خاصی هستند. حضور مؤثر مددکاران در نهادهای رسمی، عامل تعیین‌کننده در موفقیت برنامه‌های پیشگیری است.

مددکاری اجتماعی در مدارس: پیشگیری و ارتقای عدالت آموزشی

مدرسه، به عنوان دومین نهاد اجتماعی پس از خانواده، نقشی مهم در شکل‌گیری شخصیت کودکان و نوجوانان دارد.۳۱ مددکار اجتماعی در مدارس، به عنوان یک پل ارتباطی میان دانش‌آموز، خانواده و جامعه عمل می‌کند تا از بروز مشکلات رفتاری، روانی و اجتماعی جلوگیری کند.۳۱

وظایف پیشگیرانه: این مداخلات شامل آموزش مهارت‌های زندگی، آموزش مدیریت خشم و کنترل اضطراب، تقویت مهارت‌های ارتباطی و افزایش آگاهی والدین و معلمان است.۳۱

مددکار مدرسه در برابر مسائل ناشی از محیط آسیب‌زا (مانند فقر، اعتیاد والدین یا طلاق) از دانش‌آموزان حمایت می‌کند و به آن‌ها در سازگاری با محیط سالم کمک می‌رساند.۳۲

همچنین، مددکاری اجتماعی در مدارس به تقویت عدالت آموزشی و ایجاد فرصت‌های برابر برای تمام دانش‌آموزان توجه دارد.۳۱

چالش‌های ساختاری: علی‌رغم اهمیت بنیادین، مددکاری اجتماعی در مدارس ایران با موانعی جدی مواجه است که باعث شده این حضور کم‌فروغ باشد.۲۲

این موانع شامل مشکلات مالی، موانع ساختاری، و به ویژه تداخل نقش‌های حرفه‌ای با مشاوران و روانشناسان است.۲۲

تقویت این حوزه، که یک ضرورت بنیادی برای سلامت نظام آموزشی است، مستلزم تعریف دقیق شرح وظایف و تخصیص نیروی انسانی متخصص است.۲۲

مددکاری اجتماعی در نظام عدالت کیفری اطفال و نوجوانان

حضور مددکار اجتماعی در نظام عدالت کیفری اطفال و نوجوانان، با هدف اتخاذ رویکردهای اصلاحی-ترمیمی و حمایتی، امری بسیار ضروری است.۳۳

اطفال و نوجوانان بزه دیده به دلیل شرایط روحی و جسمی خاص و عدم کمال عقلی، در برابر بزه دیدگی آسیب‌پذیر هستند و برخورد نظام عدالت کیفری با آن‌ها می‌تواند به بکرزایی بزه دیدگی منجر شود.۳۳

نقش‌های تخصصی: مددکاران اجتماعی در این فرآیند، نقش‌های متعددی را بر عهده می‌گیرند:

1. ارائه گزارش بزه دیدگی و مشاوره قضایی: تهیه گزارش تخصصی بزه دیدگی و مشاوره به قاضی دادگاه در خصوص صدور حکم (مانند حضانت و سرپرستی) بر اساس پرونده شخصیت طفل.۳۳
2. تسهیل‌گری و حمایت پیش‌دادرسی: تسهیل ورود اطفال بزه دیده به فرآیند کیفری برای کاهش ترس و آسیب مجدد آن‌ها. مددکاران در این مرحله، نقش بالینی‌ترین مأموران پیرا قضایی را در حمایت از کودک دارند.۳۴
3. نظارت بر اجرای مجازات‌ها: پس از صدور حکم، مددکار بر اجرای مجازات‌ها و نظارت بر اصلاحات مورد نیاز در محیط خانوادگی طفل نظارت می‌کند.۳۳

چالش‌های اجرایی: با وجود تأکید اسناد بین‌المللی و الزامات قانونی در ایران (مانند قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲ و قانون حمایت از اطفال و نوجوانان)، حضور مشاوران و مددکاران اجتماعی در دادگاه‌های اطفال و نوجوانان با چالش‌های عملی مواجه است که راه رسیدن به اهداف افتراقی‌سازی دادرسی را دشوار می‌کند.۳۴

مددکاری اجتماعی کلان، سیاست‌گذاری و سازماندهی اجتماعی

مددکاری اجتماعی کلان، چارچوبی قدرتمند برای رسیدگی به علل ریشه‌ای مشکلات اجتماعی و ارتقای عدالت اجتماعی است.۱۸ متخصصان این حوزه با تمرکز بر سیاست‌ها، جوامع و سیستم‌ها، تغییرات پایداری را ایجاد می‌کنند.۱۸

نهادهای کلیدی: سازمان بهزیستی به عنوان یکی از متولیان اصلی، نقش اساسی در سیاست‌گذاری کلان، رصد مسائل اجتماعی، و مداخلات تجربی مبتنی بر پشتوانه علمی با هدف کاهش آسیب‌های اولویت‌دار جامعه ایفا می‌کند.۲۸

این سازمان با اجرای برنامه‌هایی مانند پیشگیری از اعتیاد، حمایت از کودکان بی‌سرپرست، و توانبخشی افراد دارای معلولیت، سعی در کاهش آسیب‌ها دارد.۳۷

اصول و فعالیت‌های کلان:

1. عدالت اجتماعی و تغییر سیستم: شناسایی و به چالش کشیدن موانع سیستمی نظیر فقر، نژادپرستی و تبعیض. هدف، ایجاد تغییرات دگرگون‌کننده در ساختارهای اجتماعی است که نابرابری را تداوم می‌بخشند.۱۸
2. سازماندهی و توانمندسازی جامعه: کار در کنار جوامع برای بسیج منابع، توسعه رهبری و اقدام جمعی.۳۶
3. تحلیل سیاست و حمایت (Advocacy): بررسی سیاست‌های موجود، شناسایی شکاف‌ها و دفاع از اصلاحات در فرآیند قانون‌گذاری.۱۸

توجه به این نکته حائز اهمیت است که گروه‌های آسیب‌پذیر (مانند بی‌خانمان‌ها، تهی‌دستان و قربانیان خشونت) معمولاً بیشتر از بیماری‌های روانی و آسیب‌های اجتماعی رنج می‌برند.۲۵

از آنجا که آسیب‌پذیری این افراد ریشه در نابرابری‌های ساختاری (مانند فقر و تبعیض) دارد ۳۶، مداخلات خرد صرف، نتیجه‌ای محدود و موقتی به بار خواهد آورد.

بنابراین، کارکرد مددکاری کلان در رفع علل محیطی و ساختاری، نه تنها یک راهبرد تخصصی، بلکه یک ضرورت برای تضمین اثربخشی پایدار مداخلات بالینی خرد در این جوامع است.

بخش پنجم: شواهد اثربخشی، چالش‌های حرفه‌ای و راهکارهای پیشرفت

برای آنکه مددکاری اجتماعی در پیشگیری از آسیب‌ها به حداکثر کارایی خود برسد، باید بر اساس اصول علمی و مستدل عمل کند. با این حال، اجرای این اصول در ایران با موانع نهادی و حرفه‌ای جدی روبه‌رو است.

تمرین مبتنی بر شواهد (EBP) و ضرورت ارزیابی مداخلات

تمرین مبتنی بر شواهد (Evidence-Based Practice)، رویکردی حیاتی برای تضمین کیفیت و اثربخشی خدمات پیشگیرانه است.۳۸

مددکاران اجتماعی باید مداخلات خود را بر اساس معتبرترین شواهد پژوهشی (نظیر مرورهای سیستماتیک و کارآزمایی‌های بالینی) طراحی و اجرا کنند.۳۸

شواهد کاربردی و توسعه دانش:

• تاب‌آوری نوجوانان: مداخلات مددکاری گروهی راه‌حل‌مدار، اثربخشی بالینی معنی‌داری در ارتقای تاب‌آوری دختران نوجوان نشان داده است.۱۷
• اعتیاد: مداخلات سیستماتیک مددکاری اجتماعی، در افزایش سلامت عمومی افراد مبتلا به اختلال مصرف مواد مخدر مؤثر بوده‌اند.۲۹
• مداخلات اجتماع‌محور: توسعه پژوهش‌های کاربردی در زمینه مداخلات مبتنی بر شواهد، به ویژه در حوزه‌های پیشگیری اجتماع‌محور از عود مصرف مواد مخدر و کاهش رفتارهای جنسی پرخطر، نشان‌دهنده حرکت به سمت حرفه‌ای‌سازی است.۳۹

این ضرورت ایجاب می‌کند که نهادهای متولی (مانند سازمان بهزیستی و دانشگاه‌ها) سرمایه‌گذاری بیشتری در پژوهش‌های کاربردی انجام دهند تا اثربخشی برنامه‌های پیشگیری به طور مداوم ارزیابی و بهبود یابد.۱۸

چالش‌های ساختاری، قانونی و حرفه‌ای

علیرغم نقش حیاتی مددکاری اجتماعی، این حرفه در ایران با چالش‌های جدی ساختاری مواجه است که اثربخشی اقدامات پیشگیرانه را تضعیف می‌کند.

موانع صنفی و قانونی: مهم‌ترین چالش، عدم تصویب «طرح سازمان نظام مددکاری اجتماعی» است.۴۱ این طرح با هدف ارتقای دانش حرفه‌ای، حمایت از حقوق صنفی، و ایجاد یک نهاد نظارتی بر عملکرد مددکاران مطرح شد.۴۲

با این حال، کلیات این طرح در کمیسیون اجتماعی رد شده و از دستور کار خارج شد. مخالفان معتقد بودند که مباحث اجتماعی موضوعی حاکمیتی است و نباید به یک سازمان غیرانتفاعی واگذار شود و باید فعالیت‌ها توسط سازمان بهزیستی ادامه یابد.۴۳

فقدان این سازمان ناظر، نشان‌دهنده مظلومیت حوزه اجتماعی ایران و مانعی بزرگ بر سر راه استانداردسازی علمی و نظارت تخصصی بر خدمات است.۴۱

این رویکرد، در واقع، منجر به نهادینه‌سازی حاشیه‌نشینی حرفه مددکاری اجتماعی می‌شود. حفظ قدرت تنظیم‌گری و نظارتی صرفاً در دست نهادهای دولتی (بهزیستی) به بهای تضعیف استقلال حرفه‌ای، کند شدن پذیرش استانداردهای علمی جهانی (EBP) و کاهش رشد تخصصی مورد نیاز برای مقابله با آسیب‌های پیچیده، تمام می‌شود.

تداخل نقش‌ها و هویت حرفه‌ای: چالش دیگر، تداخل و عدم شفافیت در نقش‌ها به ویژه با مشاوران و روانشناسان بالینی است.۱۳ در حالی که روانشناسی بالینی عمدتاً بر تشخیص اختلالات روانی و ساختار روانی فرد در محیط مصاحبه متمرکز است، مددکاری اجتماعی بر تعامل فرد با محیط اجتماعی و تغییر در آن تأکید دارد.۱۳

مددکار اجتماعی نه تنها از منابع اجتماعی استفاده می‌کند، بلکه برای توسعه این منابع نیز تلاش می‌نماید و وارد محیط زندگی مددجو می‌شود.۱۳

تداخل نقش‌ها، کارکردهای منحصربه‌فرد مددکاری اجتماعی (به ویژه در زمینه تغییرات محیطی) را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

چالش‌های مالی و انگیزشی: عدم تعرفه‌گذاری خدمات مددکاری اجتماعی، به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی وزارت بهداشت مطرح شده است.۴۵

همچنین، عدم لحاظ سختی کار و پروانه‌دار شدن خدمات، به کاهش انگیزه و افزایش فرسودگی شغلی در میان مددکاران اجتماعی منجر می‌شود.۴۶

این فرسودگی شغلی که ناشی از حجم کار بالا و مواجهه با ترومای جانشین است، مستقیماً کیفیت خدمات حرفه‌ای را به خطر می‌اندازد.۴۷

از آنجایی که اصول اخلاقی مانند پذیرش و کرامت انسانی، نیازمند انرژی روانی بالایی در مددکار است ۶، مشکلات مالی و فرسودگی شغلی، یک مانع اخلاقی برای حفظ کیفیت مراقبت‌های ارائه شده به اقشار آسیب‌پذیر ایجاد می‌کند.

بنابراین، اصلاحات تعرفه‌ای و حمایتی، نه یک مطالبه صنفی صرف، بلکه یک ضرورت اخلاقی و کیفی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی است.

چشم‌اندازهای آینده و راهکارهای غلبه بر چالش‌ها

حوزه مددکاری اجتماعی برای پاسخگویی به نیازهای در حال تغییر جامعه، باید روندهای آینده را مدنظر قرار دهد.۴۸

روندهای کلیدی:

1. افزایش تقاضا برای خدمات سلامت روان: با پیچیده‌تر شدن آسیب‌های اجتماعی، تقاضا برای مداخلات سلامت روان و خدمات تخصصی مددکاری افزایش خواهد یافت.۴۸
2. ظهور فناوری و توسعه مداخلات آنلاین: استفاده فزاینده از فناوری‌های نوین نظیر مشاوره‌های آنلاین و سلامت از راه دور، می‌تواند دسترسی به خدمات پیشگیرانه را به‌ویژه در مناطق محروم بهبود بخشد.۴۸
3. تمرکز بر عدالت اجتماعی: این ارزش، که همیشه در هسته مددکاری اجتماعی بوده، در آینده نقش پررنگ‌تری خواهد داشت و تلاش برای چالش کشیدن ساختارهای نابرابر، افزایش می‌یابد.۴۸

حفاظت از سرمایه انسانی: برای غلبه بر چالش فرسودگی شغلی و ترومای جانشین (Vicarious Trauma) که ناشی از جذب خسارات عاطفی مراجعان است ۴۷، لازم است سازمان‌ها و خود مددکاران، مراقبت از خود را در اولویت قرار دهند. اتخاذ استراتژی‌های سازمانی برای مدیریت حجم کار، تفویض وظایف، و تعیین مرزهای روشن بین زندگی حرفه‌ای و شخصی، برای حفظ تاب‌آوری و تداوم ارائه حمایت مؤثر، ضروری است.۴۷

بخش ششم: نتیجه‌گیری و پیشنهادهای راهبردی

نتیجه‌گیری کلان

مددکاری اجتماعی به عنوان یک حرفه تخصصی و میان‌رشته‌ای، نقش محوری و انکارناپذیری در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی ایفا می‌کند.

این حرفه با تکیه بر چارچوب‌های نظری اکولوژیک و توانمندسازی، تنها ابزار تخصصی است که توانایی پیوند دادن مداخلات خرد (مانند مشاوره گروهی راه‌حل‌مدار و LST) با اصلاحات کلان و ساختاری (مانند سازماندهی جامعه و مبارزه با ریشه‌های فقر و نابرابری) را دارد.

کارکرد راهبردی مددکاری اجتماعی در سه سطح پیشگیری تجلی می‌یابد:

• اولیه: از طریق آموزش‌های عمومی و مهارت‌های زندگی (LST) برای تقویت جامعه در برابر خطر.
• ثانویه: از طریق شناسایی زودهنگام افراد پرخطر، مداخلات کوتاه‌مدت و تلاش برای کاهش انگ اجتماعی.
• ثالثیه: از طریق بازتوانی و تقویت سیستم حمایتی خانواده و محیطی فرد برای جلوگیری از عود.

با این وجود، اثربخشی این حرفه در ایران، به دلیل فقدان زیرساخت‌های نهادی لازم (مانند سازمان نظام صنفی) و چالش‌های مالی و حقوقی (مانند عدم تعرفه‌گذاری و تداخل نقش‌ها)، با موانع جدی روبه‌رو است که مانع از بهره‌گیری کامل از ظرفیت تخصصی آن در سطح ملی می‌شود.

پیشنهادهای راهبردی برای سیاست‌گذاران

بر اساس تحلیل‌های انجام شده، جهت تقویت کارکرد مددکاری اجتماعی در پیشگیری از آسیب‌ها، اتخاذ تدابیر راهبردی زیر ضروری است:

1. تأسیس نهاد حرفه‌ای مستقل: بازنگری و تصویب طرح «سازمان نظام مددکاری اجتماعی» به منظور ارتقای استقلال حرفه‌ای، استانداردسازی خدمات تخصصی، ایجاد سیستم نظارت حرفه‌ای و ساماندهی آموزش‌های مستمر.
2. الزام‌آور کردن تخصصی‌سازی و وضوح نقش: تعریف دقیق شرح وظایف مددکاران اجتماعی در نهادهای کلیدی (مانند مدارس، مراکز بهداشت روان و نظام قضایی) و رفع ابهامات ناشی از تداخل نقش با مشاوران و روانشناسان. تخصیص سهمیه شغلی مشخص برای مددکاران متخصص در این نهادها باید به یک الزام تبدیل شود.
3. سرمایه‌گذاری بر تمرین مبتنی بر شواهد (EBP): تخصیص بودجه‌های حمایتی برای انجام پژوهش‌های کاربردی و توسعه پایگاه‌های داده شواهد بومی، به ویژه در زمینه مداخلات اجتماع‌محور برای آسیب‌های اولویت‌دار.
4. تدابیر حمایتی از نیروی انسانی: اجرای طرح تعرفه‌گذاری خدمات مددکاری اجتماعی و لحاظ کردن موضوع سختی کار (مانند مواجهه با ترومای جانشین) و اعطای پروانه فعالیت تخصصی برای مددکاران. این اقدامات انگیزشی برای جذب و حفظ نیروهای متخصص و جلوگیری از فرسودگی شغلی ضروری است.
5. اولویت‌بخشی به مددکاری اجتماعی کلان: تقویت نقش سازمان‌های متولی (بهزیستی) در تحلیل سیاست و سازماندهی جامعه برای مقابله با ریشه‌های ساختاری آسیب‌ها (فقر، بیکاری، نابرابری)، تا مداخلات خرد بتوانند به نتایج پایدار دست یابند.

منابع مورداستناد

1. انواع آسیب‌ های اجتماعی و راه های پیشگیری از آن – سها کلینیک, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://sohaclinic.com
2. انواع آسیب‌های اجتماعی در ایران – تبیان, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.tebyan.net/news/410551
3. نقش مددکاران اجتماعی در پیشگیری از اعتیاد – همیاران سلامت روان, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.hamyaraniran.ir/article/?o=1004
4. نقش محوری مددکاران اجتماعی در حمایت از افراد معتاد – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/10165/
5. مددکاری اجتماعی چیست؟ (تعریف رشته،خدمات، بازار کار) – توان درمان, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://tavandarman.com/what-is-social-work/
6. اهمیت اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/16132
7. معرفی و دانلود کتاب مددکاری اجتماعی مداخله در بحران: خشونت خانگی علیه زنان | حسین یحیی زاده, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://ketabrah.com
8. نقش مددکار اجتماعی در پیشگیری از آسیب‌ها چیست؟ – ایمنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.imna.ir
9. اصول اخلاق حرفه ای در مددکاری اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/16119/
10. پیشگیری از آسیب های اجتماعی – مددکار, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkar.org/prevention-of-social-damage/Page-51.html
11. رویکردهای نظری و فلسفی در مددکاری اجتماعی – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir
12. تاب آوری در مددکاری اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/12070/
13. بررسی تشابهات و تفاوتها بین رشته مددکاری اجتماعی، روان شناسی بالینی و مشاوره, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://ensani.ir
14. نقش مددکاران در تاب آوری اجتماعی و آسیب های اجتماعی – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir
15. توانمندسازی روانی اجتماعی نوجوانان برای پیشگیری از رفتارهای پرخطر – دکتر شهرام محمدخانی, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://drmohammadkhani.com
16. مقاله توانمند سازی و راهکارهای مواجهه با آسیب های اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/901400/
17. اثربخشی مددکاری اجتماعی گروهی با رویکرد راه حل مدار بر ارتقاء تاب‌آوری نوجوانان, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://rjsw.atu.ac.ir/article_12210.html
18. اصول و فعالیت های کلیدی در مددکاری اجتماعی در سطح کلان – ویرگول, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://virgool.io/@madadkarnews
19. ۵ رویکرد نظری مورد استفاده در کارهای موردی مددکاری اجتماعی – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
20. مقاله | آموزش مهارتهای زندگی – سازمان بهزیستی, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir
21. اثربخشی مددکاری اجتماعی گروهی با رویکرد راه حل مدار بر ارتقاء تاب آوری نوجوانان, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://rjsw.atu.ac.ir/article_12210_201d39fe6408e85eaf5c02bef8161e38.pdf
22. مددکاری اجتماعی در مدارس ایران – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
23. مددکاران اجتماعی؛ پیشگامان توسعه و تغییر اجتماعی – مددکاری اجتماعی ایرانیان, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
24. انواع ۳ گانه مددکاری فردی، مددکاری گروهی و مددکاری جامعه ای. – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/12923/
25. سلامت روان و سطوح سه گانه پیشگیری – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir/news/57011
26. اثربخشی آموزش الگوی توانمندسازی مهارت‌های زندگی بر افزایش عزت‌نفس و حل مسئله اجتماعی در کودکان تحت سرپرستی مراکز نگهداری شبانه‌روزی (محدوده سنی ۶ تا ۱۲ سال) شهر کرمانشاه, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.ceciranj.ir/article_165789.html
27. ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﻣﻠّﯽ ﮐﻨﺘﺮل و ﮐﺎﻫﺶ ﻃﻼق, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.kums.ac.ir/kums_content/media/image/2018/12/106870_orig.pdf
28. سازمان بهزیستی نقش اساسی در کنترل و کاهش آسیبهای اجتماعی ایفا مینماید, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.behzisti.ir
29. Effectiveness of social work intervention with a systematic approach to improve general health in opioid addicts in addiction treatment centers – PMC – NIH, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5118021/
30. کاهش خشونت خانگی در جامعه : ۹ راهکار مفید – سیمیاروم, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://simiaroom.com
31. مددکاری اجتماعی در مدارس – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://en.civilica.com/note/16582/
32. مددکاری اجتماعی در مدارس – میگنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.migna.ir
33. نقش مددکار اجتماعی در نظام عدالت کیفری اطفال و نوجوانان بزه دیده, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.vakilmodafemag.ir/article_53080_da49acb7fcca21e3abab1152288d01a9.pdf
34. بررسی نقش و چالش های حضور مشاوران و مددکاران اجتماعی در جریان دادرسی کیفری اطفال و نوجوانان (با مطالعه موردی شهرستان اردبیل) – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/1765174/
35. نوآوری‌ها و چالش‌های قانون حمایت از اطفال و نوجوانان در پیشگیری از کودک‌آزاری – پژوهشهای حقوقی, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://jlr.sdil.ac.ir/article_147298.html
36. مددکاری اجتماعی در سطح کلان، اصول و فعالیت های کلیدی – پایگاه خبری مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
37. سازمان بهزیستی نقش مهمی در کاهش آسیب های اجتماعی دارد – پایگاه خبری ویردار, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://virdar.ir/?p=4403
38. Evidence-Based Practice – National Association of Social Workers, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.socialworkers.org/News/Research-Data/Social-Work-Policy-Research/Evidence-Based-Practice
39. معرفی کتاب مداخلات مبتنی بر شواهد مددکاری اجتماعی, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
40. مداخلات مبتنی بر شواهد مددکاری اجتماعی – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir/social-work-evidence-based-interventions/
41. انتقاد از عدم تشکیل سازمان نظام مددکاری در کشور – ایسنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir
42. تصویب سازمان نظام مددکاری اجتماعی مستلزم افزایش انجمن‌های مددکاری اجتماعی – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
43. کلیات طرح سازمان نظام مددکاری اجتماعی رد شد – خانه ملت, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.icana.ir
44. ضرورت به‌کارگیری مددکاران اجتماعی در کنار مشاوران و روان‌شناسان/ توانمندسازی، هدف غایی از فعالیت مددکاری اجتماعی است – دانشگاه علامه طباطبائی, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://atu.ac.ir
45. تعرفه‌گذاری و پروانه‌دار شدن «مددکاری اجتماعی» در دستور کار وزارت بهداشت – ایسنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://37094399.khabarban.com
46. تعرفه‌گذاری و پروانه‌دار شدن «مددکاری اجتماعی» در دستور کار وزارت بهداشت – خبرگزاری ایسنا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir
47. پرورش تاب آوری در مددکاری اجتماعی – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/7430/
48. چشم اندازهای آینده مددکاری اجتماعی – مددکار نیوز, زمان دسترسی: اکتبر ۲۷, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir