فهرست عناوین
تاب‌آوری خانواده، سبک زندگی و فرزندپروری
یک رویکرد سیستمی و فرهنگی
مقدمه
در دنیای پرشتاب و پیچیده امروز، خانواده‌ها به طور مداوم با چالش‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی مواجه هستند.
تاب‌آوری دیگر صرفاً یک ویژگی فردی نیست، بلکه یک ظرفیت حیاتی سیستمی است که به خانواده امکان می‌دهد در مواجهه با سختی‌ها، نه تنها دوام بیاورد، بلکه شکوفا شود و قوی‌تر گردد.
تاب‌آوری خانواده، فرآیندی پویا و تعاملی است که با دو عنصر اصلی یعنی سبک زندگی و فرزندپروری ارتباطی تنگاتنگ دارد.
این مقاله قصد دارد ضمن تبیین مفهوم تاب‌آوری خانواده، به نقش محوری سبک زندگی خانواده در تقویت این ظرفیت و چگونگی تأثیرگذاری شیوه‌های فرزندپروری بر ایجاد نسل‌های تاب‌آور، با اشاره به آموزه‌های متخصصان این حوزه مانند دکتر جواد طلسچی یکتا، بنیانگذار رسانه تاب‌آوری ایران، بپردازد.
تعریف و ابعاد تاب‌آوری خانواده
تاب‌آوری خانواده، توانایی مجموعه اعضای خانواده برای بازسازی، انطباق و حفظ انسجام در مواجهه با بحران‌های عمده یا استرس‌های مزمن تعریف می‌شود. بر خلاف تصور رایج، تاب‌آوری به معنای عدم تجربه درد یا رنج نیست، بلکه به معنای قابلیت بازگشت به تعادل و عملکرد مناسب پس از مواجهه با مشکلات است. از دیدگاه سیستمی، تاب‌آوری خانواده بر سه فرآیند کلیدی متمرکز است:
- سیستم باورهای مشترک: شامل معنابخشی به بحران، دیدگاه مثبت، و نگاه معنوی به زندگی.
- فرآیندهای سازماندهی‌شده: شامل انعطاف‌پذیری ساختاری، حفظ پیوندها، و بسیج منابع اجتماعی و اقتصادی.
- فرآیندهای ارتباطی: شامل وضوح پیام‌ها، ابراز هیجانات، حل تعارضات، و تقویت روحیه‌بخشی متقابل.
سبک زندگی: بستر پرورش تاب‌آوری
سبک زندگی خانواده، مجموعه الگوهای روزمره، تصمیمات، و عاداتی است که چارچوب زندگی خانواده را شکل می‌دهد.
این سبک، تعیین‌کننده اصلی میزان انرژی، سلامت روان، و آمادگی خانواده برای مقابله با استرس‌ها است.
یک سبک زندگی تسهیل‌کننده تاب‌آوری باید بر محورهای زیر استوار باشد:
- سلامت جسمانی و روانی: خانواده‌های تاب‌آور، به تغذیه، ورزش، و کیفیت خواب اهمیت می‌دهند. عدم توجه به این موارد، ظرفیت‌های جسمی و ذهنی را برای تحمل فشار کاهش می‌دهد.
- تعادل کار-زندگی: مدیریت زمان و تعیین مرزهای روشن بین مسئولیت‌های شغلی و تعهدات خانوادگی، از فرسودگی جلوگیری کرده و امکان حضور باکیفیت والدین در کنار فرزندان را فراهم می‌سازد.
- کیفیت روابط: سپری کردن وقت با کیفیت، انجام فعالیت‌های مشترک، و تقویت نظام حمایتی درون‌خانوادگی (مانند شب‌های گفتگو یا سفرهای خانوادگی) ریشه‌های عاطفی تاب‌آوری را مستحکم می‌کند.
- مدیریت مصرف رسانه: در عصر انفجار اطلاعات، سبک زندگی تاب‌آور نیازمند مصرف آگاهانه رسانه است. همان‌گونه که دکتر طلسچی یکتا در تبیین نقش رسانه در تاب‌آوری تأکید می‌کند، اگر رسانه به طور ناآگاهانه مصرف شود، می‌تواند به جای تسهیل‌گری، منبع استرس و مقایسه‌های ناکارآمد در خانواده شود. وی معتقد است رسانه‌ها می‌توانند با برجسته کردن توانمندی‌ها و راهبردهای مثبت، فرهنگ تاب‌آوری را ارتقا بخشند، اما خانواده باید خود، مصرف‌کننده فعال و هدفمند باشد.
فرزندپروری تاب‌آور: خلق نسل‌های مقاوم
نقش فرزندپروری در انتقال مهارت‌های تاب‌آوری از نسلی به نسل دیگر حیاتی است.
شیوه‌های فرزندپروری که تاب‌آوری را تقویت می‌کنند، بر اصول زیر استوارند:
- پرورش احساس کفایت: به جای حل تمامی مشکلات کودک، والدین تاب‌آور فرصت می‌دهند تا فرزندان با چالش‌های متناسب با سن خود مواجه شوند و راه‌حل‌های خود را کشف کنند. این امر، حس شایستگی (Self-Efficacy) را در آنها تقویت می‌کند.
- تنظیم هیجانات: والدین نه تنها هیجانات منفی (مانند خشم یا ترس) فرزند را تأیید می‌کنند، بلکه به او می‌آموزند که چگونه این هیجانات را به‌طور سازنده مدیریت کند. این مهارت در مواجهه با بحران‌های آینده بسیار تعیین‌کننده است.
- مدل‌سازی مثبت: والدین خود باید الگوی تاب‌آوری باشند. شیوه‌ای که والدین در مواجهه با مشکلات شخصی یا شغلی خود رفتار می‌کنند (مانند حفظ آرامش و اقدام منطقی)، مهم‌ترین درس تاب‌آوری برای فرزندان است.
- تقویت ارتباط معنادار: ایجاد یک پیوند عاطفی ایمن و ثابت، اصلی‌ترین عامل محافظت‌کننده در برابر آسیب‌ها است. فرزندانی که مطمئن هستند در سخت‌ترین شرایط نیز مورد پذیرش و حمایت خانواده قرار دارند، با ریسک‌پذیری کمتری به رفتارهای پرخطر روی می‌آورند.
دیدگاه دکتر جواد طلسچی یکتا: تاب‌آوری به مثابه یک فرآیند آموختنی
دکتر جواد طلسچی یکتا، به عنوان یکی از پیشگامان ترویج این مفهوم در ایران، بر اهمیت نگاه فرآیندی به تاب‌آوری تأکید دارد.
از منظر ایشان، تاب‌آوری یک صفت ایستا یا یک شانس ژنتیکی نیست، بلکه یک مهارت است که باید به‌طور مستمر در بستر خانواده و جامعه آموزش داده شده و تقویت شود.
آموزه‌های کلیدی ایشان که ارتباط مستقیم با موضوع مقاله دارند عبارتند از:
- معنایابی و امید: دکتر طلسچی یکتا تأکید دارد که توانایی خانواده در معنا بخشیدن به بحران‌ها (حتی رویدادهای ناگوار) و حفظ امید به آینده، سنگ بنای تاب‌آوری است.
- استفاده از منابع درونی: او خانواده‌ها را تشویق می‌کند که به جای وابستگی صرف به منابع بیرونی (مانند کمک‌های مالی یا دولتی)، بر روی منابع درونی خود مانند خلاقیت، همدلی، و توانایی حل مسئله جمعی تمرکز کنند.
- نقش پیشگیری در سبک زندگی: در ترویج رسانه‌ای تاب‌آوری، ایشان همواره بر این نکته اصرار ورزیده‌اند که تاب‌آوری حقیقی در سبک زندگی پیشگیرانه و مراقبتی (نه واکنشی) ریشه دارد. خانواده‌ای که سبک زندگی سالم دارد، کمتر در معرض بحران‌های قابل پیشگیری قرار می‌گیرد.
- پرورش انعطاف‌پذیری روانی: او می‌گوید والدین باید به فرزندان بیاموزند که در زندگی “برنامه‌های B و C” نیز وجود دارد. این انعطاف‌پذیری روانی، به آنها اجازه می‌دهد تا در صورت شکست یا تغییر مسیر ناخواسته، دچار فروپاشی نشوند.
راهبردهای یکپارچه‌سازی تاب‌آوری، سبک زندگی و فرزندپروری
برای دستیابی به یک سیستم خانوادگی تاب‌آور، نیاز است که سبک زندگی و شیوه‌های فرزندپروری به صورت آگاهانه و یکپارچه عمل کنند:
- مدیریت تعارض به‌عنوان یک فرصت: خانواده‌های تاب‌آور، تعارضات را پنهان نمی‌کنند؛ بلکه از آن به‌عنوان فرصتی برای الگوبرداری از شیوه‌های حل مسئله استفاده می‌کنند. پدر و مادری که به فرزند خود نشان می‌دهند چگونه می‌توان بدون پرخاشگری در مورد مسائل اختلاف‌نظر داشت، مهم‌ترین درس ارتباطی را به او می‌دهند.
- ارتباط باز و شفاف: شفافیت در مورد وضعیت خانواده (متناسب با سن فرزندان) و اجتناب از رازپوشی‌های مخرب، اعتماد را افزایش می‌دهد و به فرزندان احساس امنیت و مشارکت می‌دهد.
- تقویت پیوندهای اجتماعی: تاب‌آوری در خلأ ایجاد نمی‌شود. مشارکت خانواده در فعالیت‌های اجتماعی، کمک به دیگران، و حفظ روابط با خویشاوندان، سیستم حمایتی خانواده را فراتر از دیوارهای خانه گسترش می‌دهد.
- آموزش مهارت‌های مقابله‌ای: سبک زندگی خانواده باید شامل آموزش صریح مهارت‌هایی مانند ذهن‌آگاهی، تکنیک‌های تنفس، و بازسازی شناختی (تغییر دیدگاه منفی به دیدگاه واقع‌بینانه) باشد.
نتیجه‌گیری
تاب‌آوری خانواده، نه یک مقصد، بلکه یک سفر مادام‌العمر است که مسیر آن از طریق یک سبک زندگی آگاهانه و شیوه‌های فرزندپروری توانمندساز هموار می‌شود.
همان‌طور که دکتر طلسچی یکتا تأکید دارند، برای تقویت این ظرفیت، خانواده‌های ایرانی نیازمند آن هستند که از نگاه فردی و منفعلانه به تاب‌آوری فاصله گرفته و آن را به‌عنوان یک هدف مشترک و یک مهارت قابل یادگیری در نظر بگیرند.
این رویکرد سیستمی و هماهنگ، تضمین‌کننده این است که خانواده‌ها می‌توانند از پس ناهمواری‌های مسیر برآمده و فرزندانی را تربیت کنند که نه تنها از نظر روانی سالم باشند، بلکه توانایی مواجهه مؤثر و رشد پس از بحران را نیز داشته باشند.
ایجاد جامعه‌ای تاب‌آور، از تقویت همین حلقه‌های کوچک اما حیاتی یعنی خانواده‌ها آغاز می‌شود.
*کاری از رسانه تاب آوری ایران
