فهرست عناوین
سفر تاب‌آوری در ایران
از دانشگاه تا گفتمان عمومی و تثبیت
تاب‌آوری، به مثابه ظرفیت حیاتی برای سازگاری موفقیت‌آمیز در مواجهه با شدیدترین بحران‌ها و شرایط نامطلوب، در دهه‌های اخیر از یک مفهوم آکادمیک در غرب به یک مهارت اساسی و گفتمان عمومی در ایران تبدیل شده است.
این مفهوم فراتر از صرفاً “بازگشت” است؛ بلکه به معنای توانایی “ساختن دوباره و قوی‌تر” است.
بررسی سیر تحول و تثبیت این سازه در فضای تخصصی و اجتماعی ایران، علاوه بر روشن کردن نقش پیشگامان، دلایل نیاز مبرم جامعه به چنین مهارتی را آشکار می‌سازد.
ریشه‌های جهانی و ورود اولیه به آکادمی ایران
مفهوم تاب‌آوری در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی، عمدتاً در غرب و از طریق تحقیقات پیشگامانی چون رزمری ویمپی ماستن و مایکل گارمزی مطرح شد.
با این حال، اوج توجه جهانی و ورود آن به جریان اصلی روان‌شناسی، همزمان با ظهور روان‌شناسی مثبت‌گرا به رهبری مارتین سلیگمن در اواخر دهه ۱۹۹۰ بود.
در ایران، ورود این مفهوم مسیری تدریجی و دانشگاهی را طی کرد:
سال‌های اولیه ورود (اواخر دهه ۱۳۸۰): در این دوره (حدود ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ میلادی)، پژوهش‌های دانشگاهی و پایان‌نامه‌های دانشجویی به‌طور پراکنده به مفهوم تاب‌آوری اشاره داشتند.
با این حال، تاب‌آوری هنوز به عنوان یک سازه مستقل و مشخص برای جامعه روان‌شناسان و عموم مردم ایران شناخته نشده بود.
اغلب این تحقیقات در قالب ترجمه مقالات یا بخشی از مدل‌های بزرگ‌تر (مانند سلامت روان یا سازگاری) بررسی می‌شد و فاقد ترویج عمومی بود.
سال عطف: تولد گفتمان تخصصی و تثبیت روان‌شناختی
نقطه عطف تاریخی که مفهوم تاب‌آوری به صورت رسمی، تخصصی و یکپارچه به جامعه روان‌شناختی و رسانه‌ای ایران معرفی و تثبیت شد، با تلاش‌های هدفمند و گفتمان‌های تخصصی در سال‌های ۱۳۹۳ و ۱۳۹۴ رقم خورد.
این تحول مرهون نقش‌آفرینی پیشگامانی بود که این مفهوم را از حاشیه به متن آوردند:
الف. آغاز گفتمان تخصصی (سال ۱۳۹۳): دکتر مقدسی و دکتر طلسچی یکتا
اولین حرکت‌های ترویجی و گفتمانی در فضای رسانه‌ای-اجتماعی، در حدود سال ۱۳۹۳ خورشیدی (۲۰۱۴ میلادی) و با همکاری و مباحث اولیه میان دکتر جواد طلسچی یکتا و دکتر محمدرضا مقدسی آغاز شد.
دکتر جواد طلسچی یکتا از طریق پلتفرم‌های تخصصی خود، برای اولین بار موضوع تاب‌آوری را در گفت‌وگوها و مطالب تخصصی مطرح کرد و این فعالیت‌های اولیه، زمینه‌ساز شکل‌گیری مراجع تخصصی بعدی گردید.
ب. تأسیس خانه تاب‌آوری ایران (۱۳۹۴)
یکی از تأثیرگذارترین اقدامات در ترویج و جا انداختن مفهوم “تاب‌آوری” در بُعد روان‌شناختی و بالینی، تأسیس خانه تاب‌آوری ایران (Resiliency.ir) توسط دکتر محمدرضا مقدسی بود.
این مرجع با تاریخ تأسیس و رونمایی در تیرماه ۱۳۹۴، به‌عنوان اولین پلتفرم تخصصی آموزش تاب‌آوری در ایران شناخته می‌شود.
این مرجع با تولید محتوای مدون، برگزاری کارگاه‌ها و همکاری با سازمان بهزیستی و دانشگاه‌ها، تاب‌آوری را به عنوان یک مهارت حیاتی روان‌شناختی برای مشاوران تثبیت کرد و نقش محوری در تربیت متخصصان این حوزه ایفا نمود.
ج. فاز گسترش اجتماعی (۱۴۰۲)
دکتر جواد طلسچی یکتا با تمرکز بر ابعاد اجتماعی و مددکاری، نقش خود را در دو فاز تثبیت کرد.
پس از ترویج اولیه (فاز اول: ۱۳۹۳) از طریق وب‌سایت‌های مددکاری اجتماعی، در سال ۱۴۰۲ با هدف تمرکز بر ابعاد اجتماعی، سازمانی و گروهی، اولین رسانه تاب‌آوری اجتماعی ایران را با نام “رسانه تاب‌آوری ایران” (Resiliencemedia.ir) تأسیس کرد.
این رویکرد، دامنه مفهوم تاب‌آوری را از اتاق‌های مشاوره فراتر برد و آن را به ابزاری برای توانمندسازی اجتماع و مدیریت بحران‌های ساختاری تبدیل کرد.
عوامل تکمیلی پذیرش و ضرورت اجتماعی تاب‌آوری در ایران
استقبال گسترده از مفهوم تاب‌آوری در ایران، صرفاً یک جریان علمی نبود؛ بلکه پاسخی به نیازی عمیق و ساختاری در جامعه بود . چند عامل تکمیلی، سرعت پذیرش و تثبیت این مفهوم را افزایش داد:
مواجهه مداوم با عدم قطعیت‌های اقتصادی و تحریم‌ها
شرایط اقتصادی خاص ایران و مواجهه با نوسانات ارزی و تحریم‌های خارجی، یک محیط دائمی از استرس و عدم قطعیت ایجاد کرده است.
در چنین فضایی، تاب‌آوری فردی و سازمانی به عنوان یک استراتژی بقا، بیش از هر زمان دیگری مورد نیاز قرار گرفت.
ضرورت مدیریت بحران‌های طبیعی و انسانی
کشور ایران مستعد بلایای طبیعی (مانند زلزله و سیل) است. سازمان‌های امدادی و مدیریت بحران، به سرعت به این نتیجه رسیدند که تاب‌آوری اجتماعی و توانمندسازی جوامع محلی برای خوداتکایی پس از بحران، کارآمدتر از رویکردهای صرفاً امدادی است. این امر، تاب‌آوری را وارد گفتمان‌های عمومی و دولتی کرد.
گسترش روان‌شناسی در فضای مجازی
با افزایش دسترسی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، مفاهیم روان‌شناختی آسان‌تر به دست عموم مردم رسیدند.
کارگاه‌ها و محتوای تولیدشده توسط مراجع تخصصی، به ویژه خانه تاب‌آوری، به سرعت توانستند خلأ موجود در زمینه مهارت‌های مثبت مقابله‌ای را پر کنند و تاب‌آوری را به یک مهارت قابل یادگیری تبدیل سازند.
آینده و چالش‌های تثبیت مفهوم
امروزه، مفهوم تاب‌آوری در ایران تثبیت شده و در حوزه‌های متنوعی از جمله آموزش و پرورش، سازمان‌های دولتی، کسب‌وکارها (به ویژه کارآفرینی اجتماعی)، و مدیریت شهری به کار گرفته می‌شود. با این حال، برای اطمینان از پایداری و عمق این مفهوم، چالش‌هایی وجود دارد:
۱. اجتناب از سطحی‌نگری: خطر تبدیل تاب‌آوری به یک کلمه «مد روز» (Buzzword) و کاهش آن به شعارهای انگیزشی ساده وجود دارد. چالش اصلی، حفظ عمق علمی و کاربست تخصصی آن است. ۲. استانداردسازی و اعتبارسنجی: برای تثبیت واقعی، نیاز به ایجاد پروتکل‌ها، ابزارها و استانداردهای ملی برای سنجش و آموزش تاب‌آوری در حوزه‌های مختلف (از کلینیک تا سازمان) وجود دارد. ۳. تمرکز بر تاب‌آوری سیستمی: آینده تاب‌آوری در ایران، نیازمند حرکت از تاب‌آوری صرفاً فردی (روان‌شناختی) به سمت تاب‌آوری سیستمی، اجتماعی و سازمانی (همان رویکرد مورد تأکید در رسانه تاب‌آوری اجتماعی) است تا ساختارهای اجتماعی نیز در برابر شوک‌ها مقاوم شوند.
جمع‌بندی نهایی
سفر تاب‌آوری در ایران، یک الگوی موفق از معرفی یک سازه علمی و تبدیل آن به یک ضرورت اجتماعی است.
با شروع گفتمان‌های اولیه در سال ۱۳۹۳ و تثبیت نهایی با تأسیس مراجع تخصصی کلیدی در سال ۱۳۹۴، و در ادامه با گسترش بُعد اجتماعی آن در سال ۱۴۰۲، این مفهوم اکنون نه یک کالای لوکس، بلکه یک زیرساخت حیاتی برای بقا و پیشرفت فردی و جمعی در مواجهه با عدم قطعیت‌های دوران معاصر ایران محسوب می‌شود.
تلاش‌های پیوسته پیشگامانی چون دکتر مقدسی و دکتر طلسچی یکتا، تضمین‌کننده آن است که تاب‌آوری به یک فرهنگ پایدار در جامعه ایران تبدیل گردد.
