فهرست عناوین
تابآوری چیست؟
تابآوری (Resilience): توانایی شکوفایی در مواجهه با سختی‌ها
تعریف و ماهیت تابآوری
تابآوری (Resilience)، صرفاً توانایی تحمل سختی‌ها نیست، بلکه فرآیند سازگاری موفقیت‌آمیز در مواجهه با ناملایمات، تروما، تراژدی، تهدیدها یا منابع استرس قابل توجه است.۱
انجمن روانشناسی آمریکا (APA) تابآوری را این‌گونه تعریف می‌کند: “فرآیند سازگاری خوب در مواجهه با ناملایمات، تروما، تراژدی، تهدیدها یا منابع استرس قابل توجه”.۱
این مفهوم نه یک ویژگی ذاتی که تنها عده‌ای خاص آن را داشته باشند، بلکه مجموعه‌ای از رفتارها، افکار و اقداماتی است که قابل آموختن و پرورش دادن هستند.۳
فراتر از بازگشت به حالت اولیه، تابآوری فرد را قادر می‌سازد تا پس از تجربه رویدادهای استرس‌زا، قوی‌تر شده و در مسیر رشد شخصی قرار گیرد.۳
از منظر روانشناختی، تابآوری فرآیندی پویا است که در آن فرد از قابلیت‌ها و مهارت‌های شخصی خود در هنگام مواجهه با فشارها و محرک‌های استرس‌زا استفاده می‌کند.۴
هدف این فرآیند، نه تنها جلوگیری از شکست فرد، بلکه دستیابی به رشد و تقویت شخصی است.۴
ابعاد کلیدی تابآوری
تابآوری ابعاد گوناگونی دارد که آن را به یک سازه چندوجهی تبدیل می‌کند.
الف. ابعاد روانشناختی (بر اساس مقیاس CD-RISC)
مقیاس تابآوری کونور و دیویدسون (CD-RISC)، یک ابزار استاندارد سنجش تابآوری با ۲۵ گویه است ۵ که پنج بعد اصلی زیر را در بر می‌گیرد ۶:
- شایستگی شخصی (Personal competence)
- اعتماد (Trust)
- پذیرش مثبت (Positive acceptance)
- کنترل (Control)
- تأثیر معنوی/روحانی (Spiritual influence)
ب. ابعاد تابآوری روانشناختی (بر اساس مدل‌های مفهومی)
یک پژوهش کیفی در زمینه روانشناسی مثبت‌گرا، تابآوری روانشناختی را شامل چهار بُعد اساسی دانسته است ۴:
- وظیفه‌شناسی (Conscientiousness)
- پایداری (Perseverance)
- انعطاف‌پذیری (Flexibility)
- رشد شخصی (Personal growth)
این ابعاد، جنبه‌های گوناگون توانایی فرد در کنار آمدن با مشکلات و چالش‌های زندگی را نشان می‌دهند.۴
تمایز تابآوری با مفاهیم مرتبط
تابآوری اغلب با مفاهیمی نظیر سرسختی (Hardiness)، مقابله (Coping) و رشد پس از سانحه (Posttraumatic Growth- PTG) مقایسه می‌شود:
- تابآوری در مقابل سرسختی: سرسختی اغلب به معنای مقاومت در برابر تغییر و چسبیدن به روش‌های قدیمی است، در حالی که تابآوری به انعطاف‌پذیری و توانایی سازگاری با شرایط جدید و بازگشت از مشکلات اشاره دارد. افراد تاب‌آور لزوماً سرسخت نیستند؛ آن‌ها با تغییرات کنار می‌آیند و از آن‌ها برای رشد استفاده می‌کنند.۳
- تابآوری در مقابل مقابله: اجماع کنونی در حوزه روانشناسی بر این است که تمایز قائل شدن بین مقابله (Coping) و تابآوری به عنوان مفاهیم روانشناختی مفید است.۸ تحقیقات نشان می‌دهند که فرد تاب‌آور لزوماً به‌طور خودکار “مهارت‌های مقابله‌ای بهتری” نسبت به فرد کمتر تاب‌آور ندارد.۸ با این حال، استراتژی‌های سازگارانه مقابله، نقش پیش‌بینی‌کننده در سطح تابآوری دارند و می‌توان آن‌ها را از طریق مداخلات روان‌آموزشی بهبود بخشید.۹
- تابآوری در مقابل رشد پس از سانحه (PTG): رشد پس از سانحه، پیامد استفاده موفقیت‌آمیز از مهارت‌های مقابله‌ای خاص پس از قرار گرفتن در معرض تروما است. در مقابل، تابآوری، ویژگی‌های روانشناختی و عاطفی ذاتی مثبت (مانند عزت نفس و توانایی حل مسئله) را برای توصیف جوانان دارای این خصوصیات به کار میبرد.۱۰
انواع تابآوری در سطوح مختلف
مفهوم تابآوری تنها به فرد محدود نمی‌شود و در سطوح اجتماعی، سازمانی و محیط زیستی نیز کاربرد دارد:
الف. تابآوری اجتماعی (Social Resilience)
تابآوری اجتماعی به توانایی یک جامعه برای مقابله، سازگاری و بازسازی پس از تجربه بحران‌ها یا فشارهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی گفته می‌شود.۱۱
برخلاف تابآوری فردی، تابآوری اجتماعی بر روابط میان فردی، ساختارهای اجتماعی، نهادها و منابع جمعی تأکید دارد.۱۱
جامعه‌ای که تابآوری اجتماعی بالایی دارد، نه تنها در مواجهه با مشکلات فرو نمی‌پاشد، بلکه قوی‌تر و منسجم‌تر از بحران خارج می‌شود.
جوامعی با سطح بالای مشارکت مردمی، اعتماد و زیرساخت‌های حمایتی، عملکرد بهتری در برابر بحران‌های بزرگ نشان داده‌اند.۱۱
ب. تابآوری زیست‌محیطی (Environmental Resilience)
این مفهوم به توانایی سیستم‌های طبیعی و اجتماعی برای سازگاری و بازیابی از اثرات بحران‌های محیطی، مانند آلودگی، تغییرات اقلیمی، سیلاب‌ها و خشکسالی‌ها اشاره دارد.۱۲
تقویت تابآوری زیست‌محیطی، به‌ویژه در مدیریت شهری، نیازمند رویکردهای جامع شامل ۱۲:
- طراحی زیرساخت‌های سبز
- بهبود مدیریت منابع طبیعی
- استفاده از فناوری‌های نوین
- ارتقای آگاهی عمومی
- سیاستگذاری‌ها، مشارکت‌های مردمی و همکاری‌های بین‌المللی
ج. تابآوری سازمانی (Organizational Resilience)
تابآوری سازمانی به توانایی سازمان‌ها در پیشگیری، کاهش، پاسخگویی و بازیابی از عدم قطعیت‌های شدید و مدیریت ریسک می‌پردازد.۱۳
مدل‌های مفهومی نشان می‌دهند که تابآوری مؤثر بر مجموعه‌ای از استراتژی‌ها و قابلیت‌های “سخت” و “نرم” سازمانی بنا شده است و یک راه‌حل سریع و ساده نیست.۱۳
ابعاد تابآوری سازمانی شامل موارد زیر است ۱۴:
- تابآوری سرمایه‌ای (Capital resilience)
- تابآوری راهبردی (Strategic resilience)
- تابآوری فرهنگی (Cultural resilience)
- تابآوری رابطه‌ای (Relationship resilience)
- تابآوری یادگیری (Learning resilience)
عوامل تقویت‌کننده و حفاظتی تابآوری
عوامل متعددی در سطوح مختلف به عنوان عوامل حفاظتی در برابر ناملایمات عمل کرده و به تقویت تابآوری کمک می‌کنند ۱۵:
| سطح عامل | عوامل درونی/شخصیتی | عوامل بیرونی/محیطی |
| روانی/رفتاری | خوش‌بینی واقع‌بینانه، تجربه احساسات مثبت، تنظیم هیجان، دلبستگی ایمن، ارزیابی مجدد شناختی، خودکارآمدی مقابله‌ای بالا، عزت نفس، همدلی، نوع‌دوستی و احساس انسجام (قطب‌نمای اخلاقی) ۱۵ | حمایت اجتماعی (خانواده، همسالان، شرکای عاطفی)، روابط مثبت با دوستان یا همسایگان، مشارکت در اعمال مذهبی، مشارکت در جامعه و حمایت جامعه ۱۵ |
| بیولوژیکی/شناختی | استعدادهای پایدار (ویژگی‌های شخصیتی)، سبک زندگی سالم (مانند ورزش بدنی) ۱۵، عملکرد شناختی و اجرایی خوب (برنامه‌ریزی، انعطاف‌پذیری شناختی) ۱۵ | محیط محبت‌آمیز و حمایت‌کننده (برای کودکان در معرض جنگ) ۱۵ |
| خانواده و اجتماع | خودانضباطی ۱۵ | نظارت والدین، تعیین مرزها و پیوندهای خانوادگی ۱۵، محیط مثبت مدرسه، روابط خوب با معلمان و همسالان ۱۵ |
رویکردهای مبتنی بر شواهد در آموزش تابآوری
تابآوری از طریق مداخلات روانشناختی هدفمند قابل آموزش و تقویت است.۱۶
رویکردهای نوین و مبتنی بر شواهد در این زمینه شامل ۱۶:
- مداخلات مبتنی بر درمان شناختی-رفتاری (CBT): این رویکرد در افزایش تابآوری کودکان و نوجوانان مؤثر بوده و به‌ویژه برای کاهش کوتاه‌مدت علائم افسردگی و اضطراب نویدبخش است.۱۶
- مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی (Mindfulness): آموزش‌هایی که بر مهارت‌های شناختی و رفتاری، از جمله ذهن‌آگاهی متمرکز هستند، می‌توانند تابآوری را افزایش دهند.۱۷
- برنامه کاهش استرس مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBSR): یک برنامه ۸ هفته‌ای برای بزرگسالان است که با هدف کاهش رنج جسمی و روانی و ایجاد تعادل و آرامش ذهنی توسعه یافته است. این برنامه شامل مدیتیشن ذهن‌آگاهی، یوگا و اسکن بدن است.۱۶
- برنامه‌های کودکان و نوجوانان (مانند CBITS و Bounce Back): این برنامه‌ها برای دانش‌آموزانی که دارای علائم PTSD، افسردگی و اضطراب هستند، طراحی شده‌اند و مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) هستند.۱۶
نقد و چالش‌های مفهوم تابآوری
مفهوم تابآوری، هرچند پرکاربرد، از نقدهای علمی مصون نمانده است. یکی از انتقادات اصلی، این است که اصرار بر تقویت “تابآوری شخصی” ممکن است منجر به “قربانی سرزنش‌گری” (Victim-blaming) شود.۱۸
منتقدان معتقدند که تمرکز بیش از حد بر توانایی‌های فردی، ممکن است مسائل ساختاری و اجتماعی که عامل اصلی پریشانی و ناملایمات هستند را نادیده بگیرد.۱۸
برای مثال، به جای فشار برای تابآوری شخصی بیشتر بر روی دانش‌آموزان، والدین باید تشویق شوند تا هنجارهای جمعی سالم‌تری برای موفقیت و شادی در نظر بگیرند.۱۸
منابع مورداستناد
- Apprehending the Concept of Resilience: A Psychological Perspective on Resilience in Daily Life, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.apa.org/ed/precollege/topss/daily-life-resilience.pdf
- Psychological resilience: an update on definitions, a critical appraisal, and research recommendations – PubMed Central, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7678676/
- چه چیزی باعث می‌شود برخی افراد تاب‌آورتر باشند؟ ۹ راز کلیدی + راهکارها – حدیث سادات جعفری, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://hadisjafari.com/che-chizi-baes-mishavad-bazi-afrad-tab-avartar-bashand/
- مدل مفهومی تابآوری روانشناختی براساس آیات و روایات – قرآن و روانشناسی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://qpsj.ut.ac.ir/article_103268.html
- پرسشنامه تاب آوری – کانر و دیویدسون – مادسیج, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://madsg.com
- The difference between the Connor–Davidson Resilience Scale and the Brief Resilience Scale when assessing resilience: confirmatory factor analysis and predictive effects | Cambridge Prisms: Global Mental Health, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.cambridge.org
- The difference between the Connor–Davidson Resilience Scale and the Brief Resilience Scale when assessing resilience: confirmatory factor analysis and predictive effects, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9806974/
- Full article: Coping and resilience in adults: a cross-sectional network analysis, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/10615806.2020.1772969
- What Is the Role of Resilience and Coping Strategies on the Mental Health of the General Population during the COVID-19 Pandemic? Results from the Italian Multicentric COMET Study – PMC, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8466446/
- EJ955966 – Trauma-Informed Resilience and Posttraumatic Growth (PTG), Reclaiming Children and Youth, 2011 – ERIC, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://eric.ed.gov/?id=EJ955966
- تابآوری اجتماعی چیست و چگونه می‌توان آن را تقویت کرد؟ – مجتبی تمسکی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://mojtabatamassoki.com/blog/social-resilience/
- مقاله تابآوری زیست محیطی شهرها در عصر تغییر اقلیم – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://civilica.com/doc/2294376/
- A ‘conceptual models’ approach to organisational resilience, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://knowledge.aidr.org.au/resources/ajem-apr-2010-a-conceptual-models-approach-to-organisational-resilience/
- Defining, Conceptualizing, and Measuring Organizational Resilience: A Multiple Case Study, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.mdpi.com/2071-1050/13/5/2517
- ویژگی های رفتاری و عوامل حفاظتی مرتبط با تاب آوری – پایگاه خبری …, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.madadkarnews.ir
- آموزش تابآوری: رویکردی مبتنی بر شواهد برای ارتقاء سلامت روان و …, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir/
- a systematic review and meta-analysis of resilience training programmes and interventions | BMJ Open, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://bmjopen.bmj.com/content/bmjopen/8/6/e017858.full.pdf
- Soraya Chemaly says the idea of resilience elevates individuals over society. But she misrepresents how psychologists use it – Find an Expert – The University of Melbourne, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://findanexpert.unimelb.edu.au/news/90362-soraya-chemaly-says-the-idea-of-resilience-elevates-individuals-over-society.-but-she-misrepresents-how-psychologists-use-it
