تاب‌آوری اجتماعی محله‌محور

تاب‌آوری اجتماعی محله‌محور

تحلیل جامع تاب‌آوری اجتماعی محله‌محور: از چارچوب‌های سرمایه‌ای و رویکرد گذار تا الزامات حکمروایی و عدالت اجتماعی در شهرهای تاب‌آور

مقدمه راهبردی: پارادایم محله‌محور در مواجهه با چالش‌های شهری

تبیین ضرورت تاب‌آوری محله‌محور در عصر مخاطرات

مفهوم تاب‌آوری محله‌محور (Neighborhood-Based Resilience) به عنوان یک رویکرد جامع و چندبعدی در مدیریت شهری معاصر، اهمیت فزاینده‌ای یافته است.

این رویکرد به معنای تقویت ظرفیت‌های داخلی یک محله برای مقابله با تهدیدات و بحران‌های مختلف – اعم از سوانح طبیعی، شوک‌های اقتصادی، یا چالش‌های اجتماعی – با بهره‌گیری از منابع و توانمندی‌های موجود در خود جامعه محلی تعریف می‌شود.۱

محله به عنوان “نخستین خط دفاعی” و بستر واقعی وقوع حوادث شناخته می‌شود؛ بنابراین، این مقیاس، نقطه شروع حیاتی برای هرگونه فرآیند بازیابی پس از بحران است.۳

اگرچه بحران‌هایی مانند زلزله یا رکود اقتصادی دارای ماهیت کلان و ساختاری هستند، اما نحوه اثرگذاری و فرآیند بازیابی (Recovery) آن‌ها کاملاً در سطح محلی تعیین می‌شود.

شکست تاب‌آوری در سطح محله می‌تواند به معنای شکست کامل مدیریت بحران در مقیاس‌های بزرگ‌تر شهری باشد.

دیدگاه محله‌محور، بر خلاف تصورات سنتی متمرکز بر زیرساخت‌های کلان، سلامت و پایداری جامعه را در قالب بستر اجتماعی و محیط زندگی ساکنان در نظر می‌گیرد.۲

این تلفیق ابعاد، منجر به این درک می‌شود که تقویت تاب‌آوری در این مقیاس، نه تنها به بهبود توانایی مقابله با شوک‌ها کمک می‌کند، بلکه به کاهش نابرابری‌های بهداشتی و ارتقای کیفیت زندگی روزمره نیز منجر می‌شود.

تعریف و دامنه تاب‌آوری اجتماعی

تاب‌آوری اجتماعی هسته اصلی تاب‌آوری محله‌محور را تشکیل می‌دهد. پژوهشگران، تاب‌آوری اجتماعی را وضعیتی تعریف می‌کنند که در آن جامعه توانایی انطباق با تغییرات به وجود آمده (مانند سوانح) را داشته و در عبارتی دیگر، نشان‌دهنده توانایی جامعه در پاسخگویی به بحران‌های نوظهور است.۴

این مفهوم فراتر از توانایی فیزیکی برای مقاومت صرف بوده و عناصر حیاتی روانی، اجتماعی، و فرهنگی را در بر می‌گیرد.۲

تاب‌آوری محله‌محور با شناسایی چرخه‌های رفتاری و شناختی افراد در محله، به هماهنگی بیشتر جامعه در مواجهه با چالش‌ها کمک می‌کند و باعث ایجاد احساس تعلق، هویت و اعتماد در جامعه محلی می‌شود.۳

مبانی نظری و چارچوب‌های مفهومی تاب‌آوری محله‌ای

تکامل مفهومی تاب‌آوری: از ثبات مهندسی تا انطباق اجتماعی-اکولوژیکی

مطالعات تاب‌آوری از رویکردهای کلاسیک متمرکز بر بازگشت سریع به تعادل، به رویکردهای مدرن (اجتماعی-اکولوژیکی) تکامل یافته‌اند که شامل ظرفیت یادگیری، انطباق و تغییر شکل پایدار سیستم هستند.

با این حال، شایان توجه است که رویکردهای سیستمی اجتماعی-اکولوژیکی (SES)، که ریشه در علوم طبیعی دارند، هنگام اعمال در حوزه اجتماعی، اغلب به سیاست، قدرت، افراد و به‌ویژه نابرابری‌ها توجه کمی نشان می‌دهند.۵

این محدودیت مفهومی، لزوم استفاده از چارچوب‌های غنی‌تر مبتنی بر علوم اجتماعی را برای ارزیابی تاب‌آوری محله‌محور برجسته می‌سازد.

چارچوب شش سرمایه (Six Capitals Framework)

یک چارچوب نظری قوی برای درک منابع و توانمندی‌های محله‌ای، مدل شش سرمایه است که ظرفیت جامعه را برای ایجاد تاب‌آوری تشریح می‌کند ۶:

1. سرمایه اجتماعی (Social Capital): میزان اتصال شهروندان و شبکه‌های همبستگی درون جامعه.۶
2. سرمایه انسانی (Human Capital): مهارت‌ها و توانایی‌های فردی شهروندان، شامل آموزش‌های آمادگی در برابر بحران و دسترسی به دانش.۱
3. سرمایه فرهنگی (Cultural Capital): توانایی جامعه برای همکاری و ایجاد راحتی در مواجهه با تنوعات نژادی، قومی و سنی.۶
4. سرمایه طبیعی (Natural Capital): شامل منابع و زیبایی‌های طبیعی، مانند فضاهای سبز.۶
5. سرمایه سیاسی/نهادی (Political Capital): نفوذ بر استانداردها، قوانین، مقررات، و اجرای مؤثر آن‌ها.۶
6. سرمایه مالی (Financial Capital): توانایی مالی برای سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی و حفظ منابع اقتصادی پایدار.۶

تاب‌آوری اجتماعی با رویکرد گذار (Transition Approach)

رویکرد گذار (Transition Approach) بر توانایی جامعه در تغییر، انطباق، و بازگشت به وضعیت قبل یا بهتر از قبل پس از وقوع سانحه تمرکز دارد.۴

این رویکرد ظرفیت‌های دینامیک جامعه، شامل یادگیری و انعطاف‌پذیری، را می‌سنجد. شاخص‌های کلیدی رویکرد گذار شامل نرخ انطباق و تغییرپذیری پس از سانحه و نرخ توانایی بازگشت به شرایط پایدار می‌باشند.۴

ضعف در این رویکرد، نشانگر یک شکاف کارکردی عمیق در نظام مدیریت محلی است. اگر یک محله در انطباق و بازگشت ضعیف باشد ۴، به این معناست که ظرفیت‌های اجتماعی و نهادی برای سازماندهی مجدد و یادگیری سازمانی پس از بحران وجود ندارد.

این امر نشان می‌دهد که توانایی بازگشت موفق، ارتباط مستقیمی با سطح سرمایه سیاسی/نهادی دارد؛ زیرا بازیابی مؤثر مستلزم برنامه‌ریزی جامع و اجرای سیستم‌های پشتیبانی و هشدار است.۴

تحلیل ابعاد پنج‌گانه تاب‌آوری در مقیاس محله

محله تاب‌آور منطقه‌ای است که با تلفیق اصول طراحی مقاوم، فناوری‌های سبز و مشارکت جامعه محلی، چالش‌ها را به فرصت‌هایی برای رشد تبدیل می‌کند.۷ ابعاد تاب‌آوری باید به‌صورت یکپارچه برای افزایش تاب‌آوری مورد توجه قرار گیرند.۱

بعد اجتماعی و فرهنگی (سرمایه اجتماعی)

این بعد شامل ایجاد و تقویت شبکه‌های اجتماعی، مشارکت فعال شهروندان، افزایش اعتماد متقابل و حس تعلق به جامعه است.۱

این پیوندهای اجتماعی، شبکه‌های پشتیبانی متقابل ایجاد می‌کنند ۷ و به اعضای محله کمک می‌کنند تا آسیب‌ها را با همکاری جمعی کاهش دهند.۱

اعتماد یک پیش‌شرط حیاتی برای مشارکت جمعی در برنامه‌های مدیریت بحران محسوب می‌شود.۸

رهبران محلی مؤثر که مورد اعتماد مردم باشند، نقش کلیدی در انتقال پیام‌های اضطراری، تخصیص صحیح منابع و هماهنگی نهادها ایفا می‌کنند.۹

بعد فیزیکی و محیطی (سرمایه‌های طبیعی و کالبدی)

الزامات زیرساختی شامل طراحی شهری مقاوم، ساخت‌وساز در مناطق امن، ایجاد فضاهای باز و سبز (برای اسکان موقت) و زیرساخت‌های مقاوم در برابر بلایا مانند سیستم‌های زهکشی پیشرفته است.۱

تقویت بعد فیزیکی موجب کاهش آسیب‌های مستقیم ناشی از حوادث طبیعی و انسانی می‌شود.۱

در بعد محیطی، حفظ و بهبود کیفیت محیط زیست، مدیریت منابع طبیعی و استفاده از فناوری‌های سبز، به پایداری اکوسیستم محلی کمک می‌کند.۱

مطالعات جهانی نشان‌دهنده مداخلات کالبدی موفق مانند ساخت سیستم‌های سیل‌بند، گسترش درختان شهری و اجرای سقف‌های خنک (Cool Roofs) برای کاهش جزایر حرارتی شهری است.۱۰

بعد انسانی و سلامت (سرمایه انسانی)

این بعد به توانمندی افراد و گروه‌ها برای مقابله با مشکلات، یادگیری از تجربیات و حفظ سلامت روانی و جسمی اشاره دارد.۱

آموزش آمادگی در برابر بحران، ارتقای مهارت‌های زندگی و افزایش آگاهی شهروندان از عوامل کلیدی هستند.۱

رویکرد سلامت محله‌محور ۲ بر مشارکت مستقیم ساکنان محله، شناسایی دقیق نیازها، و همکاری چندجانبه نهادها (شوراهای محلی، خانه‌های سلامت) برای ارتقای سلامت جسمی، روانی و اجتماعی تأکید دارد.۲

بعد اقتصادی محلی (سرمایه مالی)

تاب‌آوری اقتصادی به توانایی محله در حفظ و توسعه منابع اقتصادی پایدار اشاره دارد.۱

این بعد شامل ایجاد فرصت‌های شغلی محلی، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک و مقاوم‌سازی اقتصاد محلی در برابر شوک‌های اقتصادی است.

اقتصاد مقاوم به محله کمک می‌کند تا در شرایط بحرانی کمتر دچار رکود شود و سریع‌تر به وضعیت عادی بازگردد.۱

جدول ۱: ابعاد پنج‌گانه تاب‌آوری محله‌محور و مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده

بعد تاب‌آوری	سرمایه محوری	مؤلفه‌های کلیدی محله‌ای	نقش در بازیابی بحران
اجتماعی	اجتماعی، فرهنگی	شبکه پشتیبانی، اعتماد متقابل، حس تعلق، مدیریت تنوع	تسهیل حمایت متقابل، کاهش انزوای پس از سانحه
کالبدی	طبیعی	طراحی مقاوم، زیرساخت‌های حیاتی، فضاهای باز سبز	کاهش آسیب‌های مستقیم، تسریع در بازگشت خدمات
نهادی (حکمرانی)	سیاسی	شفافیت، پاسخگویی، تمرکززدایی، نهادهای مدنی کارآمد	سازماندهی مؤثر واکنش اضطراری، تصمیم‌گیری سریع
انسانی	انسانی	مهارت‌ها، دانش، آموزش آمادگی، سلامت روانی	توانایی افراد در انطباق و خودمراقبتی، ظرفیت یادگیری
اقتصادی	مالی	فرصت‌های شغلی محلی، حمایت از کسب‌وکارهای کوچک	حفظ جریان معیشت، جلوگیری از فروپاشی اقتصادی محله

حکمرانی محلی و عوامل حیاتی تاب‌آوری: اعتماد، مشارکت، و عدالت

تاب‌آوری اجتماعی پدیده‌ای ایستا نیست و ارتقای آن نیازمند سیاست‌گذاری صحیح، آموزش، مشارکت اجتماعی و توسعه عدالت اجتماعی است.۹

حکمرانی خوب محلی و لزوم تمرکززدایی

مشارکت فعالانه شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و امور عمومی محلی، علاوه بر ابراز نیازها، شفافیت تصمیم‌گیری را افزایش می‌دهد، مسئولیت‌پذیری را تقویت می‌کند و به افزایش اعتماد بین مردم و دولت کمک می‌نماید.۷

در محله‌هایی که این فرهنگ وجود دارد، افراد ظرفیت مقاومت و تطبیق بالاتری در بحران‌ها دارند.۷

در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، از جمله ایران، نظام برنامه‌ریزی متمرکز شهری منجر به ضعف شدید مدیریت‌های محلی و نهادهای مدنی شده است.۱۱

این ساختار متمرکز به صورت مستقیم بر سرمایه سیاسی/نهادی (نفوذ محلی بر استانداردها ۶) تأثیر منفی می‌گذارد و توانایی محله را در سازماندهی جمعی برای واکنش و بازگشت تضعیف می‌کند.

تمرکززدایی، به عنوان یک مؤلفه حکمروایی خوب ۱۱، نه تنها کارایی را افزایش می‌دهد، بلکه با دادن «صدای معنی‌دار» به مردم، مالکیت آن‌ها بر برنامه‌ها را تقویت کرده و به شفافیت و پاسخگویی منجر می‌شود.۷

نابرابری و بحران اعتماد اجتماعی (موانع اصلی)

نابرابری و تبعیض اجتماعی، پیوندهای اجتماعی را تضعیف کرده و جامعه را در برابر بحران‌ها آسیب‌پذیر می‌سازد.۹

عدم دسترسی به منابع حیاتی مانند سلامت، آموزش، شغل یا دستمزد منصفانه، می‌تواند نارضایتی‌های اجتماعی ایجاد کند و برداشت از بی‌عدالتی را تشدید نماید که خود عاملی برای شکنندگی اجتماعی است.۸

تحلیل‌ها نشان می‌دهند که تاب‌آوری اجتماعی می‌تواند به عنوان یک معیار برای سنجش عدالت اجتماعی در نظر گرفته شود.

کاهش اعتماد به نهادها که ریشه در نابرابری‌های مستمر دارد ۸، نه تنها تعاملات اجتماعی را به خطر می‌اندازد ۱۳، بلکه انسجام اجتماعی را تضعیف کرده و ظرفیت محله برای حمایت متقابل در شرایط بحران را کاهش می‌دهد.

بنابراین، هرگونه برنامه افزایش تاب‌آوری باید به طور هدفمند بر گسترش عدالت اجتماعی و کاهش تبعیض متمرکز باشد ۹ و گروه‌های آسیب‌پذیر (زنان، کودکان، حاشیه‌نشینان ۴) را در فرآیند کاهش خطر دخالت دهد.۱۲

شواهد تجربی و ارزیابی تاب‌آوری در محیط شهری ایران (مطالعات موردی)

بررسی‌های انجام‌شده در مناطق شهری ایران، ضعف‌های ساختاری مشخصی را در ابعاد نهادی و توانایی گذار نشان می‌دهند.

ارزیابی رویکرد گذار (مطالعه موردی: منطقه یک شهر همدان)

پژوهشی توصیفی-تحلیلی در منطقه یک شهر همدان با رویکرد گذار، نشان داد که این منطقه از نظر تاب‌آوری اجتماعی در شرایط مناسبی قرار ندارد.۴ ضعف حیاتی منطقه، در توانایی تغییر و انطباق و بازگشت به عقب پس از سانحه بسیار ضعیف می‌باشد.۴

این ضعف نشان‌دهنده کمبود شدید در دو مؤلفه اصلی رویکرد گذار است: نرخ تغییرپذیری و انطباق پس از سانحه و نرخ توانایی بازگشت.۴ این نتیجه، لزوم توجه به ظرفیت‌های دینامیک و یادگیری سازمانی در سطح محلی را برجسته می‌سازد.

آسیب‌پذیری ساختاری در کلان‌شهرها (مطالعه موردی: منطقه ۱ شهر تهران)

در منطقه ۱ شهر تهران، که به دلیل قرارگیری بر روی گسل و تمرکز بالای ساختمان‌های بلندمرتبه، آسیب‌پذیری بالایی در برابر زلزله دارد ۱۵، ارزیابی‌ها نشان داد که ابعاد کالبدی-محیطی (مانند کمبود فضاهای باز) و ابعاد نهادی (ضعف‌های مدیریتی مدیریت بحران) کمترین میزان تاب‌آوری را دارا بودند.

نواحی داخلی این منطقه کمترین میزان تاب‌آوری شهری را نشان دادند.۱۵

حکمرانی محلی و وضعیت تاب‌آوری (مطالعه موردی: محله شمیران نو)

مطالعه‌ای که رابطه حکمرانی خوب شهری و تاب‌آوری را در محله شمیران نو بررسی کرد، به این نتیجه رسید که تاب‌آوری در این محله وضعیت مطلوبی ندارد.۱۱

این ضعف به طور عمده ناشی از کمبود در مؤلفه‌های حکمرانی خوب مانند مشارکت، شفافیت، و تمرکززدایی است.۱۱

این مطالعات موردی، با وجود تفاوت در رویکردها، همگی به یک نتیجه مشترک می‌رسند:

ضعف ساختاری در ابعاد نهادی و مدیریتی محلی، همراه با ضعف در انطباق (شکست رویکرد گذار) و کالبد مقاوم، موانع اصلی تاب‌آوری در مناطق شهری ایران هستند.۴

جدول ۲: مقایسه و نقد مطالعات موردی تاب‌آوری محله‌ای در ایران

منطقه/محله مورد مطالعه	رویکرد غالب	نتیجه کلی	ضعف حیاتی مشخص‌شده	منابع
منطقه ۱ شهر همدان	رویکرد گذار (Transition)	نامناسب/بسیار ضعیف	توانایی پایین در انطباق و بازگشت (Changeability and Recovery)	۴
منطقه ۱ شهر تهران	آسیب‌پذیری زلزله	کمترین میزان تاب‌آوری در نواحی داخلی	ابعاد کالبدی-محیطی (مانند کمبود فضاهای باز) و نهادی (مدیریت بحران)	۱۵
محله شمیران نو	حکمروایی خوب شهری	وضعیت نامطلوب	ضعف در مؤلفه‌های حکمرانی (به ویژه مشارکت، شفافیت، تمرکززدایی)	۱۱

راهبردها و برنامه‌های اقدام برای تقویت تاب‌آوری محله‌محور

تقویت تاب‌آوری نیازمند تعهد جمعی، مشارکت فعال شهروندان و سرمایه‌گذاری بلندمدت در تمامی ابعاد است.۱

راهبردهای ارتقاء سرمایه اجتماعی و انسانی

افزایش مشارکت فعالانه شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها و امور عمومی محلی برای تقویت اعتماد به نهادها حیاتی است.۷

اجرای طرح‌های مهارتی و چگونگی انطباق با بحران برای ساکنان و آموزش‌های جامع برای مدیران، از الزامات ارتقاء سرمایه انسانی است.۴ همچنین، استفاده از ظرفیت رسانه‌های دیجیتال و جوامع آنلاین می‌تواند به ایجاد اعتماد و انسجام کمک کند.۱۳

باید توجه داشت که توانمندسازی محلات حاشیه‌نشین ۱۴ باید شامل توسعه ظرفیت‌های جمعی و ساختاری برای رشد پایدار و انطباق باشد، نه صرفاً مقابله لحظه‌ای با مشکلات.

مداخلات کالبدی و برنامه‌ریزی مقاوم

مداخلات باید شامل توسعه، فرمول‌بندی و اجرای برنامه‌های کاهش خطر و توجیه ساکنان برای پیش‌بینی رویدادهای آتی (مانند زلزله) باشد.۴ توسعه فضاهای باز و زیرساخت‌های محیطی که به پایداری اکوسیستم محلی کمک می‌کنند، ضروری است.۱

مثال‌هایی از این دست شامل اجرای سیستم‌های زهکشی پیشرفته و طرح‌های سقف خنک (Cool Roofs) است که در سطح جهانی برای کاهش ریسک اعمال می‌شوند.۱

اصلاحات نهادی و ساختاری (مبتنی بر حکمروایی خوب)

اصلاح ساختار حکمرانی از سیستم‌های متمرکز به ساختارهای محلی کارآمدتر و تمرکززدایی، گام اولیه است.۱

لزوم اجرای مؤلفه‌های حکمرانی خوب شامل شفافیت، پاسخگویی، اجماع‌گرایی، و کارآمدی برای ترسیم چشم‌انداز مطلوب مدیریت شهری ضروری است.۱۱

علاوه بر این، پرداختن به مسائل اقتصادی و اجتماعی و تضمین شمول و عدالت برای همه گروه‌ها (به عنوان ارکان انسجام اجتماعی) ۱۲ و دخالت دادن زنان، کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر در فرآیند برنامه‌های کاهش خطر، باید در اولویت قرار گیرد.۴

نتیجه‌گیری و چشم‌انداز آتی

تاب‌آوری اجتماعی محله‌محور، رویکردی جامع و چندبعدی است که کلید توسعه پایدار شهری در مواجهه با چالش‌های معاصر است.

تحلیل‌ها تأکید می‌کنند که موفقیت در این حوزه به کیفیت روابط اجتماعی و مشارکت مردمی وابسته است، بیش از آنکه وابسته به منابع صرف مالی باشد.۹

ضعف ساختاری در ابعاد نهادی و توانایی انطباق (رویکرد گذار) که در مطالعات موردی ایران مشاهده شده است، نشان‌دهنده نارسایی سیستماتیک ناشی از تمرکز شدید مدیریت شهری و کمبود سرمایه سیاسی محلی است.۴ لذا، حیاتی‌ترین اولویت برای گذار به شهرهای تاب‌آور، اصلاحات نهادی (تمرکززدایی و افزایش اعتماد) و سرمایه‌گذاری عمیق در سرمایه اجتماعی و انسانی محله‌ها است.

این فرآیند با تلفیق آموزش، طراحی مقاوم، مدیریت منابع و تقویت همبستگی اجتماعی، محله را قادر می‌سازد تا بحران‌ها را به فرصت‌هایی برای رشد و تحول تبدیل کند.۱

پیشنهادات عملیاتی کلیدی برگرفته از مطالعات:

• ایجاد جامعه‌ای مبتنی بر نهادها و سازمان‌های داوطلبانه.۴
• ادغام برنامه‌های جامع کاهش خطر و برنامه‌های محلی.۴
• استفاده از مشارکت عمومی برای افزایش آگاهی از بحران‌ها.۴
• دخالت دادن زنان، کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر در فرآیند کاهش برنامه‌ها.۴
• پرداختن بیشتر به مسائل اقتصادی و اجتماعی در سطح محلی.۴
• ارائه سیستم‌های پشتیبانی خارجی و هشدار.۴

منابع مورداستناد

1. محله محور بودن تاب آوری چیست؟ – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/13510/
2. تاب آوری و سلامت محله محور؛ الگوهای جدید برای همکاری چندجانبه مردمی – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/6542477
3. تاب آوری محله محور چیست؟, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.resiliency.ir
4. ارزیابی مؤلفه‌‌های تاب‌آوری شهری در مفهوم و رویکرد گذار مطالعۀ موردی …, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://gdij.usb.ac.ir/article_5190.html
5. Full article: Strengthening community resilience through participation – a conceptual exploration – Taylor & Francis Online, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23251042.2025.2479666
6. A Framework to Build Resilience – Community Psychology, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.communitypsychology.com/resilience-framework/
7. محله تاب آور چیست؟ – سیویلیکا, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://civilica.com/note/13283/
8. Enablers and Barriers to Community Engagement in Public Health Emergency Preparedness: A Literature Review, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5830497/
9. تاب‌آوری اجتماعی چیست و چگونه می‌توان آن را تقویت کرد؟ – مجتبی تمسکی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://mojtabatamassoki.com/blog/social-resilience/
10. Case Studies in Building Community Resilience – Georgetown Climate Center, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.georgetownclimate.org/articles/case-studies-in-building-community-resilience.html
11. ارزیابی نقش حکمروایی خوب شهر بر تاب‌آوری محلات شهری مطالعه موردی: محله شمیران نو تهران, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.jscity.ir/article_208569.html
12. Social Cohesion and Resilience – World Bank, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.worldbank.org/en/topic/social-cohesion-and-resilience
13. Enhancing Community Resilience through Social Capital and Connectedness: Stronger Together! – PreventionWeb.net, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.preventionweb.net/media/73451/download
14. تقویت تاب‌آوری محلات حاشیه‌نشین شهرهای بزرگ | رسانه تاب‌ آوری ایران, زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://resiliencemedia.ir/
15. ۱۲.ارزیابی رویکرد ارتقاء تاب آوری نواحی شهری در برابر آسیب های ناشی از زلزله (مطالعه موردی: منطقه ۱ شهر تهران), زمان دسترسی: اکتبر ۱۶, ۲۰۲۵، https://www.srds.ir/article_203901.html