فهرست عناوین
آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری چیست؟
به قلم دکتر جواد طلسچی یکتا؛ بنیانگذار رسانه تاب آوری ایران
موضوع آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری، ترکیبی از دو مفهوم کلیدی است: تاب‌آوری شهری، که به ظرفیت یک شهر برای مقاومت، جذب، سازگاری و بازیابی سریع از شوک‌ها و استرس‌ها اشاره دارد، و آینده‌پژوهی، که فرآیند سیستماتیک بررسی آینده‌های محتمل، ممکن و مرجح است. .
به عبارت ساده، آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری به این معناست که چگونه می‌توانیم از ابزارها و روش‌های آینده‌پژوهی برای ارزیابی و تقویت تاب‌آوری یک شهر در برابر چالش‌های آینده استفاده کنیم. این رویکرد، برنامه‌ریزی شهری را از یک فرآیند واکنشی به یک فرآیند پیشگیرانه و استراتژیک تبدیل می‌کند.
آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری: راهبردی برای شهرهای هوشمند و پایدار
در دنیای امروز، شهرها به عنوان موتورهای اصلی رشد اقتصادی و مراکز نوآوری شناخته می‌شوند. اما در کنار این فرصت‌ها، با تهدیدات فزاینده‌ای نیز روبرو هستند؛ از بلایای طبیعی ناشی از تغییرات اقلیمی گرفته تا بحران‌های اقتصادی و اجتماعی.
تاب‌آوری شهری، که به عنوان توانایی یک شهر برای مقاومت و بازیابی از این شوک‌ها تعریف می‌شود، به یک موضوع حیاتی در برنامه‌ریزی شهری تبدیل شده است.
با این حال، تنها آمادگی برای بحران‌های گذشته کافی نیست؛ شهرهای آینده به ابزاری برای پیش‌بینی و آمادگی برای چالش‌های ناشناخته نیاز دارند. اینجاست که آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری به عنوان یک راهبرد کلیدی وارد عمل می‌شود.
فراتر از واکنش: از برنامه‌ریزی واکنشی تا برنامه‌ریزی پیشگیرانه
بسیاری از برنامه‌های تاب‌آوری شهری بر اساس تحلیل خطرات تاریخی (مانند سیل‌های گذشته یا زلزله‌های رخ داده) طراحی می‌شوند. این رویکرد، هرچند ضروری است، اما در مواجهه با خطرات نوظهور ناکارآمد است. آینده‌پژوهی با طرح سوالات بنیادین، این چارچوب را متحول می‌کند:
- چگونه تغییرات اقلیمی، الگوهای بارش را در آینده تغییر خواهد داد و چه نوع سیل‌های جدیدی را باید پیش‌بینی کنیم؟
- افزایش سن جمعیت شهری چگونه بر ظرفیت سیستم‌های درمانی در مواجهه با یک پاندمی تأثیر می‌گذارد؟
- حملات سایبری به زیرساخت‌های حیاتی (مانند شبکه برق و آب) چگونه تاب‌آوری شهر را به خطر می‌اندازند؟
با استفاده از ابزارهایی مانند تحلیل سناریو، برنامه‌ریزان شهری می‌توانند چندین آینده جایگزین را ترسیم کرده و برنامه‌های تاب‌آوری را در هر یک از این سناریوها شبیه‌سازی کنند.
این فرآیند، نقاط ضعف پنهان را آشکار می‌سازد و امکان طراحی سیاست‌هایی را فراهم می‌کند که در برابر طیف وسیعی از شوک‌ها و استرس‌ها مقاوم هستند. .
شناسایی عوامل محرک و نقاط عطف
آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری به شناسایی عوامل محرک (drivers) و نقاط عطف (inflection points) در سیستم شهری می‌پردازد. عوامل محرک، روندهای کلان و زیربنایی هستند که آینده شهر را شکل می‌دهند (مانند رشد فناوری، تغییرات جمعیتی و جابه‌جایی‌های اقتصادی).
نقاط عطف، لحظات یا رویدادهایی هستند که می‌توانند مسیر این روندها را به شدت تغییر دهند (مانند ظهور یک فناوری جدید، یک بحران اقتصادی بزرگ یا یک قانون‌گذاری مهم).
با درک این عوامل، برنامه‌ریزان می‌توانند:
- استراتژی‌های بلندمدت طراحی کنند: به جای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌هایی که تنها نیازهای امروز را برآورده می‌کنند، می‌توانند بر روی زیرساخت‌هایی تمرکز کنند که برای آینده‌های مختلف قابل تطبیق و مقاوم هستند.
- سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه انجام دهند: منابع به سمت پروژه‌هایی هدایت می‌شود که بیشترین بازده را در افزایش تاب‌آوری در برابر چالش‌های آینده دارند. برای مثال، سرمایه‌گذاری در سیستم‌های هشدار اولیه مبتنی بر هوش مصنوعی، به جای ساخت دیوارهای سیل‌بند عظیم که ممکن است در برابر سیل‌های غیرمنتظره ناکافی باشند.
مشارکت ذینفعان و ساختن آینده‌ای مرجح
یکی از اصول کلیدی آینده‌پژوهی، مشارکت ذینفعان است.
آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری تنها یک فرآیند فنی نیست، بلکه یک فرآیند اجتماعی است که در آن شهروندان، کسب‌وکارها، دولت محلی و سایر نهادها در ترسیم آینده مطلوب شهر مشارکت می‌کنند. این مشارکت، به افزایش آگاهی عمومی و ایجاد حس مالکیت در برنامه‌های تاب‌آوری کمک می‌کند.
با همکاری ذینفعان، می‌توان آینده‌ای را ترسیم کرد که نه تنها مقاوم در برابر بحران‌هاست، بلکه مرجح (preferable) نیز هست؛ آینده‌ای که در آن شهرها از نظر اجتماعی عادلانه، از نظر اقتصادی پویا و از نظر زیست‌محیطی پایدار هستند.
نتیجه‌گیری: تاب‌آوری به عنوان یک فرآیند مداوم
آینده‌پژوهی تاب‌آوری شهری، تاب‌آوری را به عنوان یک فرآیند مداوم می‌بیند، نه یک هدف نهایی.
در این رویکرد، برنامه‌ریزان به طور منظم سناریوها را به‌روزرسانی می‌کنند، استراتژی‌ها را مورد ارزیابی قرار می‌دهند و از تغییرات محیطی برای تقویت تاب‌آوری شهر استفاده می‌کنند.
این رویکرد، شهرهای آینده را قادر می‌سازد تا به جای غرق شدن در عدم قطعیت‌ها، از آن‌ها به عنوان فرصتی برای رشد و نوآوری استفاده کنند.
