آموزش تاب‌آوری

آموزش تاب‌آوری

مقدمه

تاب‌آوری (Resilience) به عنوان توانایی انطباق مناسب با ناملایمات، تروما، تهدیدات یا منابع استرس قابل توجه تعریف می‌شود.۱

آموزش تاب‌آوری، ذهنیت‌ها و رفتارهای مؤثری را برای غلبه بر موقعیت‌های چالش‌برانگیز تقویت می‌کند و آن را به ابزاری کارآمد برای بهبود رفاه، بهره‌وری و پشتکار فردی و سازمانی تبدیل می‌سازد.۲

بخش اول: مبانی علمی و اهمیت تاب‌آوری

تاب‌آوری در محیط کار، توانایی عبور از ناملایمات و انطباق با تغییرات است.۲

این مفهوم به این معناست که کارکنان به خوبی به فشارها پاسخ می‌دهند، بر چالش‌ها غلبه می‌کنند و موانع یا اشتباهات را به فرصت‌های یادگیری تبدیل می‌سازند.۲

سازمان‌هایی که نیروی کار منعطف و تاب‌آور ایجاد می‌کنند، می‌توانند در برابر پیچ و خم‌های یک چشم‌انداز تجاری پیچیده مقاومت کنند.۲

نداشتن مهارت‌های مقابله‌ای سالم منجر به این می‌شود که افراد احساس پیچیدگی کنند، بر مشکلات تمرکز نمایند، به تعارضات بیش از حد واکنش نشان دهند و اضطراب و استرس بیشتری را تجربه نمایند.۲

تحقیقات در این زمینه نشان داده است که ارائه آموزش‌های تاب‌آوری می‌تواند کارکنان را در موقعیت بهتری برای خوش‌بین بودن و داشتن اعتماد به نفس و انرژی برای مقابله با چالش‌ها قرار داده و با استرس شغلی و فرسودگی شغلی مبارزه نمایند.۲

بخش دوم: اثربخشی برنامه‌های آموزشی

یک بررسی نظام‌مند و متاآنالیز از ۲۵ کارآزمایی تصادفی نشان می‌دهد که برنامه‌های آموزش تاب‌آوری، شواهدی با اعتماد به نفس پایین اما تأثیر کوچک تا متوسطی در بهبود تاب‌آوری و سایر نتایج سلامت روان دارند.۳

نتایج کلیدی (در پیگیری‌های تا ۳ ماه):

• برنامه‌های متمرکز بر استرس عمومی: این برنامه‌ها در تقویت تاب‌آوری یک اثر متوسط (Standardized Mean Difference یا SMD: 0.37) نشان دادند.۳ همچنین در بهبود علائم افسردگی (SMD: -0.51)، کاهش استرس (SMD: -0.50)، و بهبود کیفیت زندگی (SMD: 0.62) تأثیر معنادار و متوسطی مشاهده شد.۳
• برنامه‌های متمرکز بر استرس ناشی از تروما: این برنامه‌ها نیز در بهبود استرس (SMD: -0.53) و افسردگی (SMD: -0.51) اثربخشی معناداری داشتند.۳

انواع مداخلات: مداخلات تاب‌آوری در قالب‌های گوناگونی از جمله: مداخله الکترونیکی خودراهنما، مربیگری یا جلسات فردی، و دوره‌ها و جلسات گروهی ارائه می‌شوند.۳ رویکردهای نظری آن‌ها نیز گسترده بوده و شامل استفاده از مدل‌های خاص تاب‌آوری و رویکردهای ترکیبی برگرفته از مدیریت استرس و درمان شناختی رفتاری (CBT) می‌باشند.۳

بخش سوم: راهکارها و تکنیک‌های کلیدی

فعالیت‌های آموزش تاب‌آوری برای ارتقاء تنظیم هیجانی، به چالش کشیدن تفکر منفی و کمک به ایجاد ارتباطات اجتماعی حمایتی طراحی می‌شوند.۴

• بازسازی شناختی (Cognitive Restructuring): این یک تکنیک محوری در CBT است که به فرد کمک می‌کند تا تحریف‌های شناختی (مانند فاجعه‌سازی یا تفکر همه یا هیچ) را شناسایی کرده و آن‌ها را به چالش بکشد و تغییر دهد.۵ تمرین الگوهای فکری جدید از طریق CBT، تاب‌آوری هیجانی و رضایت از زندگی را افزایش می‌دهد.۵
• بازسازی مجدد موقعیت‌ها (Reframing): یک تمرین بر اساس بازسازی شناختی است که ایده آن، بازسازی مجدد یک عامل استرس‌زا به عنوان یک چالش مثبت است که می‌توان از آن آموخت.۴
• مهارت‌های جامع: برنامه‌هایی مانند “برنامه تاب‌آوری پن” (Penn Resilience Program) از تکنیک‌های شناختی-رفتاری و روان‌شناسی مثبت استفاده می‌کنند تا مهارت‌هایی نظیر پیوند میان باورها، احساسات و رفتارها، و همچنین مهارت‌های حل مسئله مانند قاطعیت، مذاکره، تصمیم‌گیری و آرام‌سازی را آموزش دهند.۴

بخش چهارم: ابزارهای سنجش تاب‌آوری

برای ارزیابی سطح تاب‌آوری در مطالعات و کاربردهای بالینی، از ابزارهای استاندارد مختلفی استفاده می‌شود:

• مقیاس تاب‌آوری کونور و دیویدسون (CD-RISC): این مقیاس که توسط کونور و دیویدسون در سال ۲۰۰۳ طراحی شده است ۷، یک ابزار ۲۵ آیتمی خودگزارش‌دهی است که بر اساس مقیاس لیکرت ۵ درجه‌ای نمره‌گذاری می‌شود.۷ این مقیاس تاب‌آوری را بر اساس پنج عامل (شامل صلاحیت شخصی، تحمل اثرات منفی استرس، پذیرش تغییر و نفوذ معنوی) مفهوم‌سازی می‌کند.۸ نسخه کوتاه‌تر ۱۰ آیتمی (CD-RISC-10) نیز دارای اعتبار و پایایی قابل قبولی است.۹
• مقیاس تاب‌آوری READ: این مقیاس ۲۸ آیتمی خودگزارش‌دهی، شامل پنج زیرمقیاس (صلاحیت شخصی، صلاحیت اجتماعی، سبک ساختاریافته، انسجام خانواده و منابع اجتماعی) است و ابزاری معتبر و قابل اعتماد برای سنجش تاب‌آوری به شمار می‌رود.۱۰
• مقیاس خودکارآمدی عمومی (GSE): این مقیاس ۱۰ آیتمی، باورهای خوش‌بینانه فرد در مورد خودکارآمدی را ارزیابی می‌کند و در ۳۳ زبان در دسترس است.۱۰

بخش پنجم: ملاحظات اجتماعی و اخلاقی

مطالعات نشان می‌دهند که رویکردهای آموزش تاب‌آوری که زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی را نادیده می‌گیرند، می‌توانند مسائل اخلاقی و اجتماعی جدی ایجاد کنند.۱۱

• انتقاد ساختاری: مفاهیم یک‌جانبه از تاب‌آوری که فقط بر فرد متمرکز هستند، این پتانسیل را دارند که بی‌عدالتی‌های اجتماعی و ساختاری را پنهان و تثبیت کنند.۱۱ برخی منتقدان هشدار می‌دهند که تاب‌آوری ممکن است به عنوان یک انتظار بر دوش جمعیت‌های تحت ستم تحمیل شود تا با اشکال ساختاری تبعیض کنار بیایند.۱۲ همچنین، می‌تواند منجر به فشار بیش از حد بر فرد و تشدید مشکلات سلامت روان مرتبط با استرس شود.۱۱
• تطبیق فرهنگی: برنامه‌هایی که برای اقلیت‌های قومی و نژادی طراحی می‌شوند، باید با باورهای فرهنگی، زبان و ارزش‌های خانواده همسو شوند.۱۳ عدم تطابق فرهنگی می‌تواند اثربخشی برنامه را تضعیف کند.۱۳ به عنوان مثال، در برخی فرهنگ‌های بومی، وابستگی متقابل (interdependence) و شبکه خانواده گسترده، نقش کلیدی در تاب‌آوری دارند که ممکن است در مدل‌های غربی نادیده گرفته شود.۱۴

منابع مورداستناد

1. Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary …, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4185134/
2. آموزش تاب آوری منابع انسانی, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://tamasco.ir/%D8%A2%D9%85%D9%88%D8%B2%D8%B4-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A8%D8%B9-%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C/
3. The Efficacy of Resiliency Training Programs: A Systematic Review …, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4210242/
4. ۱۹ Resilience Activities & Training to Overcome Adversity – Positive Psychology, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/resilience-activities-exercises/
5. Cognitive Restructuring Techniques for Reframing Thoughts – Positive Psychology, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/cbt-cognitive-restructuring-cognitive-distortions/
6. Penn Resiliency Program – Issuu, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://issuu.com/uocoesocial/docs/depression-prevention-overview-hedco-institute_upd/s/27754689
7. پرسشنامه تاب آوری – کانر و دیویدسون – مادسیج, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://madsg.com/%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D8%A2%D9%88%D8%B1%D9%8A/
8. Exploring the Psychometric Properties of the Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC) – University of Birmingham’s Research Portal, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://research.birmingham.ac.uk/en/publications/exploring-the-psychometric-properties-of-the-connor-davidson-resi
9. Psychometric properties of the 10-item Connor-Davidson Resilience Scale (CD-RISC-10) in adolescent and young adult psychiatric outpatients in the Texas Youth Depression and Suicide Research Network (TX-YDSRN) – PubMed, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/39848473/
10. Psychometric Properties of the Resilience Scale for Adolescents (READ) and Measurement Invariance Across Two Different German-Speaking Samples – Frontiers, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2020.608677/full
11. Resilience beyond reductionism: ethical and social dimensions of an emerging concept in the neurosciences – PubMed Central, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7910361/
12. (PDF) Resilience is an Adverse Event: A Critical Discussion of Resilience Theory in Health Services Research and Public Health – ResearchGate, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/368919955_Resilience_is_an_Adverse_Event_A_Critical_Discussion_of_Resilience_Theory_in_Health_Services_Research_and_Public_Health
13. Adapting and Implementing a School-Based Resilience-Building Curriculum Among Low-Income Racial and Ethnic Minority Students – PMC – PubMed Central, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5909715/
14. A critical review of resilience theory and its relevance for social work – SciELO South Africa, زمان دسترسی: اکتبر ۱۰, ۲۰۲۵، https://scielo.org.za/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0037-80542018000100002