روان‌شناسی ترومای جمعی و سلامت روان

روان‌شناسی ترومای جمعی و سلامت روان

نقش حیاتی مددکاری اجتماعی در بهبودی

ترومای جمعی (Collective Trauma) مفهومی عمیق و پیچیده است که فراتر از آسیب‌های روانی فردی می‌رود و کل یک جامعه یا گروه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

این نوع تروما هنگامی رخ می‌دهد که یک رویداد فاجعه‌بار (مانند جنگ، نسل‌کشی، بلایای طبیعی بزرگ، همه‌گیری‌ها یا بی‌عدالتی‌های سیستماتیک) به صورت گسترده، بنیادین و طولانی‌مدت، تار و پود اجتماعی، معنای زندگی و حس امنیت یک جامعه را از بین می‌برد.

درک این پدیده و نحوه مداخله در آن، برای متخصصان سلامت روان و به ویژه مددکاران اجتماعی که در خط مقدم بحران‌ها قرار دارند، امری حیاتی است.

درک روان‌شناسی ترومای جمعی

ترومای جمعی فقط مجموعه‌ای از تروماهای فردی نیست؛ بلکه یک پدیده اجتماعی-روانی است که سه بُعد اصلی دارد:

الف) آسیب به هویت جمعی

ترومای جمعی اغلب باعث تغییر بنیادین در هویت یک گروه می‌شود. این رویدادها داستان مشترک (Narrative) یک جامعه را خدشه‌دار می‌کنند و حس “ما بودن” را مختل می‌سازند.

• از دست دادن معنا: رویدادهایی که ترومای جمعی ایجاد می‌کنند، باورهای اصلی یک جامعه درباره نظم، عدالت و ایمنی جهان را زیر سؤال می‌برند.
• حافظه جمعی (Collective Memory): تروما به بخشی از حافظه تاریخی جامعه تبدیل می‌شود و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود (ترومای بین نسلی)، حتی اگر نسل‌های بعدی به طور مستقیم درگیر رویداد نباشند.

ب) تروما و سلامت روان

در سطح فردی، مواجهه با ترومای جمعی می‌تواند منجر به افزایش شدید اختلالات روانی در کل جمعیت شود:

• افزایش PTSD و افسردگی: شیوع اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) و افسردگی شدید به دلیل درگیری، فقدان و تهدید مداوم.
• نشانگان ترومای رابطه: آسیب‌های روانی که به دلیل فروپاشی اعتماد در نهادهای اجتماعی، خانواده‌ها و دولت رخ می‌دهد.

ج) آسیب به سرمایه اجتماعی

ترومای جمعی، اعتماد و همبستگی اجتماعی (Social Cohesion) را از بین می‌برد. این امر می‌تواند منجر به انزوای بیشتر، افزایش بدبینی و دشواری در بازسازی پس از بحران شود.

نقش حیاتی مددکاری اجتماعی در بهبودی جمعی

مددکاری اجتماعی، با توجه به مبانی فلسفی عدالت اجتماعی و رویکرد فرد در محیط (Person-in-Environment)، از جایگاه منحصر به فردی برای پاسخگویی به ترومای جمعی برخوردار است. نقش مددکار اجتماعی در این مبحث چندوجهی است:

الف) توانمندسازی و احیای تاب‌آوری فردی و اجتماعی

مددکاران اجتماعی نه تنها به درمان آسیب‌های روانی می‌پردازند، بلکه بر احیای منابع درونی و بیرونی جامعه تمرکز می‌کنند.

• رویکرد نقاط قوت (Strengths-Based Approach): به جای تمرکز صرف بر ناتوانی‌ها، مددکاران توانمندی‌ها و سازوکارهای انطباقی تاریخی جامعه را شناسایی و تقویت می‌کنند.
• بازسازی خود-کارآمدی جمعی: تسهیل‌گری فعالیت‌های گروهی و مشارکتی که حس کنترل و توانایی جمعی برای غلبه بر مشکلات را افزایش می‌دهد.

ب) مداخلات در سطح خُرد (Micro-Level Interventions)

در سطح فردی و خانوادگی، مددکاران اجتماعی اقدامات کلیدی زیر را انجام می‌دهند:

• تثبیت و ایمن‌سازی: فراهم کردن نیازهای اولیه، سرپناه و فضایی امن برای افراد آسیب‌دیده بلافاصله پس از رویداد تروماتیک.
• حمایت روانی-اجتماعی اولیه (Psychosocial Support): اجرای مدل‌های مداخله در بحران، گروه‌های حمایتی و ارجاع به خدمات تخصصی‌تر درمانی برای PTSD و سوگ.
• حمایت از خانواده: تمرکز بر ترومای بین نسلی و کمک به خانواده‌ها برای برقراری مجدد ارتباطات سالم و غیر آسیب‌زا.

ج) مداخلات در سطح کلان (Macro-Level Interventions)

برای مقابله با ابعاد ساختاری ترومای جمعی، نقش مددکار اجتماعی به سمت تغییرات سیستمیک می‌رود:

• حمایت‌گری و عدالت ترمیمی (Restorative Justice): تلاش برای به رسمیت شناختن رنج‌ها و پیگیری عدالت برای گروه‌های آسیب‌دیده، از طریق اصلاح سیاست‌ها و قوانین.
• بازسازی اجتماعات (Community Reconstruction): تسهیل فرآیندهایی که در آن، اعضای جامعه رهبری بازسازی زیرساخت‌های فیزیکی و اجتماعی را به دست می‌گیرند.
• ترویج گفت‌وگوی اجتماعی: ایجاد فضاهایی برای گفت‌وگوی سالم درباره تجارب تروماتیک و تسهیل فرآیند معناسازی جمعی برای عبور از رویداد.

۳. چالش‌ها و چشم‌انداز آینده

مددکاران اجتماعی در مواجهه با ترومای جمعی با چالش‌های جدی روبرو هستند:

1. فرسودگی شغلی (Burnout) و ترومای ثانویه: مواجهه مستمر با رنج جمعی می‌تواند مددکاران را در معرض آسیب‌های روانی قرار دهد، که لزوم خود-مراقبتی و حمایت نهادی از آن‌ها را ضروری می‌سازد.
2. پیچیدگی سیاسی: ترومای جمعی اغلب ریشه در مسائل سیاسی یا نابرابری‌های سیستماتیک دارد، که مداخلات مددکار را دشوار و گاهی خطرناک می‌کند.

با این حال، رویکردهای نظری نوین در مددکاری اجتماعی (مانند رویکرد متکی بر تروما یا رویکرد آگاه به عدالت اجتماعی) چشم‌انداز روشنی را پیش رو قرار می‌دهند. تمرکز بر پیشگیری اجتماعی، آماده‌سازی جامعه برای بحران‌ها و تقویت پیوندهای اجتماعی قبل از وقوع فاجعه، می‌تواند تأثیر ترومای جمعی را در آینده کاهش دهد.

نتیجه‌گیری

ترومای جمعی یک چالش بزرگ برای سلامت روان و پایداری اجتماعی است. مددکاری اجتماعی به عنوان پلی میان رنج فردی و ساختارهای اجتماعی، نقش محوری در درمان و بازیابی دارد.

با تلفیق تخصص بالینی و تعهد به عدالت اجتماعی، مددکاران اجتماعی به جوامع کمک می‌کنند تا نه تنها از آسیب‌ها جان سالم به در ببرند، بلکه از دل بحران‌ها، یک هویت جمعی قوی‌تر و تاب‌آورتر بازسازی نمایند.

این حرفه، سنگ بنای هرگونه تلاش برای ایجاد صلح و بهبودی پایدار پس از فجایع گسترده است.