فهرست عناوین
- تاب‌آوری در ایران و جهان
- چارچوب‌بندی نظری: تکامل مفهوم تاب‌آوری در بستر آکادمیک جهانی
- نقدهای جامعه‌شناختی و الزامات عدالت اجتماعی در گفتمان جهانی تاب‌آوری
- پارادایم تاب‌آوری در ایران: تحول تاریخی و نقش مددکاری اجتماعی
- مدل‌های بومی‌سازی شده تاب‌آوری در ایران: رویکردها و سازوکارهای اجرایی
- تجربه‌های کاربردی تاب‌آوری در محیط‌های خاص ایرانی
- تحلیل تطبیقی، چالش‌ها، و پیشنهادهای راهبردی
تاب‌آوری در ایران و جهان
تاب‌آوری: از سازه روان‌شناختی فردی در جهان تا پارادایم اجتماع‌محور و بومی در ایران؛ تحلیلی تطبیقی بر مبانی نظری و مدل‌های کاربردی
چارچوب‌بندی نظری: تکامل مفهوم تاب‌آوری در بستر آکادمیک جهانی
تعاریف چندوجهی و تحول پارادایمی
تاب‌آوری، به عنوان یک سازه روان‌شناختی و اجتماعی، به صورت فرآیند و نتیجه «سازگاری موفقیت‌آمیز» با تجربیات دشوار، بحرانی یا استرس‌زا تعریف می‌شود.۱
فرد تاب‌آور کسی است که از انعطاف‌پذیری ذهنی، عاطفی و رفتاری خود برای تنظیم با تقاضاهای بیرونی و درونی استفاده می‌کند و از این طریق دارایی‌های شخصی خود را در برابر اثرات منفی استرس‌زاها حفظ می‌کند.۱
این سازه روان‌شناختی دشوار است که به صورت دقیق اندازه‌گیری شود، چرا که می‌تواند به طرق مختلفی تفسیر گردد.۲
تاریخچه این مفهوم نشان‌دهنده یک «تحول پارادایمی» قابل توجه است. در ادبیات اولیه روان‌شناسی، تاب‌آوری اغلب با مفاهیمی چون «نفوذناپذیری» یا «شکست‌ناپذیری» (Invulnerability) مترادف تلقی می‌شد.۳
این دیدگاه، تاب‌آوری را به عنوان یک «صفت شخصیتی» ثابت و ذاتی می‌پنداشت که فرد یا آن را دارد یا ندارد، و آن را کیفیتی تقریباً فراانسانی می‌خواند.۳
با این حال، پژوهش‌های رشدی نشان دادند که تاب‌آوری یک صفت ثابت نیست، بلکه یک «فرآیند پویا» (Dynamic Process) است که در طول زمان و در تعامل با تغییرات شرایط زندگی، نقاط قوت و آسیب‌پذیری‌های جدیدی را پدیدار می‌سازد.۳
در دیدگاه‌های نوین، تاب‌آوری صرفاً بازگشت به وضعیت اولیه (Bouncing Back) نیست، بلکه شامل «سازگاری مثبت» (Positive Adaptation) و امکان «تحول و رشد مثبت» (Bouncing Forward) در پی چالش‌ها و ناملایمات است.۳
جورج بونانو (George Bonanno) تاب‌آوری هیجانی را به عنوان یک مسیر پایدار عملکرد سالم پس از یک رویداد بسیار نامطلوب تعریف می‌کند و بر «انعطاف‌پذیری تنظیمی» به عنوان یک مؤلفه کلیدی تأکید می‌ورزد.
کار او نشان داده است که تاب‌آوری پدیده‌ای رایج است، موقعیتی است و می‌تواند از طریق پژوهش‌های طولی اندازه‌گیری شود.۵ چارچوب‌های نظری جدیدتر، مانند چارچوب ART (Adaptation, Resources, Threats)، دیدگاه‌های فرارشته‌ای را یکپارچه می‌کنند.
این چارچوب بر تعامل دینامیک میان شناسایی منابع، بازتعریف تهدیدات به عنوان چالش، و سازگاری انطباقی تأکید دارد، که این امر نشان‌دهنده لزوم فهم یکپارچه مکانیسم‌های تاب‌آوری در زمینه‌های واقعی است.۶
الزامات چندسطحی و بین‌رشته‌ای در پژوهش جهانی
مطالعه تاب‌آوری دیگر نمی‌تواند محدود به حوزه روان‌شناسی باشد. آکادمی جهانی به این اجماع رسیده است که بررسی تجربی این سازه باید از منظر «سطوح تحلیل چندگانه» انجام شود.۷
این سطوح شامل متغیرهای ژنتیکی، اپی‌ژنتیک، رشدی، جمعیتی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی است.۴ این رویکرد چندعاملی نشان می‌دهد که تاب‌آوری محصول مجموعه‌ای از تعاملات پیچیده است که فرد و محیط را شامل می‌شود.
همچنین، پژوهش‌های جهانی بر اهمیت منابع حفاظتی بیرونی و اجتماعی تأکید دارند. تاب‌آوری نه تنها توسط سرسختی ذهنی، بلکه با روابط، معناسازی و منابع شکل می‌گیرد.۵
عواملی چون «روابط نزدیک با بزرگسالان حامی»، «مدارس مؤثر» و «پیوند با بزرگسالان صالح در جامعه وسیع‌تر» به طور مکرر به عنوان عوامل حفاظتی در مطالعات مختلف برجسته شده‌اند.۴
علاوه بر این، پژوهش‌ها نشان داده‌اند که می‌توان مهارت‌ها و منابع مرتبط با سازگاری مثبت‌تر را «پرورش داد و تمرین کرد».۱
به عنوان مثال، احساسات مثبت، معنا و دورنمای زمانی، و مداخلات مبتنی بر روان‌شناسی مثبت (مانند شفقت به خود) ظرفیت بلندمدت افراد را برای عملکرد بهتر در مواجهه با مشکلات افزایش می‌دهند.۵
تحول مفهومی تاب‌آوری از یک صفت ثابت به یک فرآیند پویا و قابل توسعه، توجیه علمی لازم را برای تمامی برنامه‌های مداخله‌ای و آموزشی فراهم می‌آورد.
به علاوه، تأکید صریح ادبیات جهانی بر لزوم در نظر گرفتن عوامل فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در مدل‌های تاب‌آوری ۴، از منظر آکادمیک، تلاش‌ها برای گذر از مدل‌های صرفاً روان‌شناختی به مدل‌های اجتماع‌محور و مددکاری اجتماعی را کاملاً توجیه می‌کند.
نقدهای جامعه‌شناختی و الزامات عدالت اجتماعی در گفتمان جهانی تاب‌آوری
نقد فردی‌سازی و خطر سرزنش قربانی
علیرغم ارزش مفهومی تاب‌آوری در تشویق سازگاری مثبت، آکادمی جهانی نقدهای جدی را به کاربرد غالب این سازه وارد کرده است.
یکی از انتقادات محوری، «اتکای بیش از حد» مدل‌های روان‌شناختی به عوامل فردی و در نتیجه، «غفلت از زمینه‌های فرهنگی-اجتماعی گسترده‌تر» است.۸
منتقدان استدلال می‌کنند که چنین مدل‌هایی، مانند مدل‌های ریسک و عامل محافظتی، ممکن است به دلیل کاربرد ناسازگار در بافت‌های مختلف، به «ساده‌سازی بیش از حد» پدیده‌ای چندوجهی منجر شوند.۹
یک نگرانی اخلاقی جدی، خطر «روان‌شناختی‌سازی» بیش از حد است. مداخلاتی که صرفاً بر مهارت‌های مقابله‌ای فردی متمرکز می‌شوند، بدون اینکه به «نابرابری‌های اقتصادی یا اجتماعی زیربنایی» بپردازند، ممکن است به طور ناخواسته افراد را به دلیل مشکلاتی که ریشه در عوامل محیطی دارند، مورد سرزنش قرار دهند (Blaming the Victim).9
در چنین شرایطی، تاب‌آوری به یک مفهوم فاقد اخلاق (Amoral) تبدیل می‌شود که نادیده می‌گیرد آیا این صفت (مانند سرسختی) در هر شرایطی فضیلت است یا خیر.۱۰
تاب‌آوری به مثابه گفتمان نئولیبرالی و ابزار حکمرانی
این انتقادات با تحلیل‌های سیاسی و جامعه‌شناختی تشدید می‌شوند که تاب‌آوری را به عنوان ابزاری در خدمت «حکمرانی نئولیبرالی» قلمداد می‌کنند.۱۱
از منظر تحلیل فوکویی، تاب‌آوری می‌تواند به مثابه یک ابزار قدرت عمل کند که رفتار انسانی را مطابق با دستور کار سرمایه‌داری بازار آزاد تنظیم می‌نماید.۱۲
خطر عمده این است که گفتمان غالب تاب‌آوری، انتخاب‌های سیاسی و ساختارهای ناعادلانه را «سیاسی‌زدایی» (Depoliticization) کند.
این امر توجه را از «چالش کشیدن نظم اقتصادی ناعادلانه» و «مقاومت در برابر تحمیل بیشتر سیاست‌های نئولیبرالی» دور کرده و صرفاً به سمت سیاست‌های فردی بقا و بازیابی معطوف می‌سازد.۱۱
این تأکید بر «افراد به عنوان سوژه‌های تاب‌آور»، مرحله جدیدی در گذار نئولیبرالی است که نقش دولت را از «تأمین‌کننده رفاه» به «توانمندساز و مروج خوداتکایی» تغییر می‌دهد.۱۱
منتقدان هشدار می‌دهند که این امر با کاهش تعهدات رفاهی دولت و خصوصی‌سازی، همراه است و افراد را تشویق می‌کند تا در رژیم سرمایه‌داری جذب شوند، در حالی که مقاومت‌کنندگان به عنوان افراد ضعیف یا بیمار پاتولوژیزه می‌شوند.۱۲
پاسخ آکادمیک و عملی به این انتقادها نیازمند آن است که نظریه تاب‌آوری حساب فرهنگ، بافت و عدالت را پس دهد وگرنه خطر تقویت ایده‌آل‌های فردگرایانه زیان‌آور وجود دارد.۵
در این بستر تطبیقی، توجه به سیر تحول تاب‌آوری در ایران اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
در حالی که نقد جهانی بر فردگرایی متمرکز است، سیر تحول در ایران عملاً پاسخ تجربی و بومی را با جابه‌جایی پارادایم به مؤلفه‌های اجتماعی و مددکاری اجتماعی ارائه داده است.۱۳
این مدل ایرانی، با تمرکز بر توانمندسازی اقتصادی، مهارت‌های زندگی و شبکه‌های اجتماعی برای گروه‌های آسیب‌پذیر، تاب‌آوری را به یک ابزار فعال برای کسب عاملیت (Agency) و تغییر ساختاری در برابر نابرابری‌ها تبدیل می‌کند.
پارادایم تاب‌آوری در ایران: تحول تاریخی و نقش مددکاری اجتماعی
سیر تحول مفهومی و نهادینه‌سازی تاب‌آوری اجتماع‌محور
سیر نهادینه‌سازی و تخصصی‌سازی مفهوم تاب‌آوری در ایران روندی آگاهانه و ساختاریافته را دنبال کرده است که عمدتاً بر «تاب‌آوری اجتماعی» متمرکز است.
فعالیت‌های پیشگامانه در این حوزه با هدف ایجاد یک گفتمان علمی و بومی در زبان فارسی آغاز شد.
دکتر جواد طلسچی یکتا به عنوان «پدر رسانه‌ای تاب‌آوری و مددکاری اجتماعی ایران» شناخته می‌شود که نقش محوری در این گذار ایفا کرده است.۱۳
نقاط عطف این تحول تاریخی عبارتند از:
- پایه‌گذاری گفتمان تخصصی (۱۳۹۲ ش / ۲۰۱۳-۲۰۱۴): مسیر پیشگامی با تأسیس اولین رسانه نشر محتوای تخصصی تاب‌آوری تحت عنوان «مددکاری اجتماعی ایرانیان» ([iraniansocialworkers.ir]) آغاز شد. این گام، نقطه‌عطفی برای دسترسی فارسی‌زبانان به منابع معتبر تاب‌آوری بود.۱۳
- تأسیس مراکز علمی (۱۳۹۳ ش / ۲۰۱۴-۲۰۱۵): «خانه تاب‌آوری ایران» با هدف هم‌افزایی فعالیت‌های علمی و پژوهشی تأسیس شد و شروع به ارائه خدمات آموزشی و مشاوره‌ای در زمینه‌های مختلف تاب‌آوری کرد.۱۳
- تخصصی‌سازی اجتماعی (۱۴۰۲ ش / ۲۰۲۳-۲۰۲۴): اوج این تلاش‌ها با تأسیس «رسانه تاب‌آوری ایران» ([resiliencemedia.ir]) به عنوان اولین رسانه تخصصی تاب‌آوری اجتماعی ایران رقم خورد. هدف از این اقدام، رفع همپوشانی در حوزه محتوا و نهادینه‌سازی تمرکز بر رویکردهای اجتماعی و اجتماع‌محور در سطح جامعه بود.۱۳
این سیر تحول نشان‌دهنده یک «جابه‌جایی پارادایم حیاتی» است. پیش از این اقدامات، گفتمان تاب‌آوری در ایران اغلب «مبتنی بر نظریه‌های روان‌شناختی» بوده است.۱۳
با ورود و فعالیت متخصصان مددکاری اجتماعی، مؤلفه‌های اجتماعی تاب‌آوری شناسایی و بازتعریف شدند و فصل جدیدی در «تاب‌آوری اجتماع‌محور» آغاز شد.۱۳
در این رویکرد نوین، تاب‌آوری به صورت پویا و عملیاتی با مفهوم «توانمندسازی» (Empowerment) پیوند خورده و تعاریف جدیدی مبتنی بر توانمندسازی در حوزه‌های فردی، گروهی، سازمانی و اجتماعی ارائه شده است.۱۳
این نهادینه‌سازی سریع و آگاهانه نشان می‌دهد که تاب‌آوری در ایران صرفاً یک موضوع علمی نیست، بلکه یک تلاش سازمان‌یافته برای بومی‌سازی و اعتباربخشی به ابزارهای مقابله با فشارهای اجتماعی-اقتصادی است.
نقش ساختاری نهادهای دولتی (سازمان بهزیستی)
سازمان بهزیستی کشور به عنوان یک نهاد کلیدی و چندوجهی در ساختار حمایتی و اجتماعی ایران، نقش «قطب سلامت روانی- اجتماعی و پیشگام در ارتقاء تاب‌آوری ملی» را ایفا می‌کند.۱۳
این واگذاری نقش به سازمان بهزیستی، تاب‌آوری را از یک مفهوم روان‌درمانی به یک موضوع حیاتی در «سلامت عمومی» و «امنیت اجتماعی» ارتقا می‌دهد.
خدمات سازمان بهزیستی در راستای تقویت تاب‌آوری، در سه محور اصلی و حیاتی برنامه‌ریزی و اجرا می‌شوند ۱۳:
- حوزه پیشگیری و آموزش: این محور شامل پیشگیری اولیه و ثانویه از آسیب‌هاست و بر افزایش مهارت‌های فردی و اجتماعی تمرکز دارد. اقداماتی مانند برگزاری کارگاه‌های تخصصی آموزش مهارت‌های زندگی و تاب‌آوری، خدمات مشاوره‌ای و روان‌شناختی، و اجرای برنامه‌هایی مانند خط ۱۲۳ اورژانس اجتماعی برای مداخله در زمینه‌هایی چون اعتیاد و کودک‌آزاری را در بر می‌گیرد.۱۳
- حوزه توانبخشی و توانمندسازی: این حوزه بر حمایت از افراد دارای معلولیت و سالمندان تمرکز دارد تا آن‌ها را از وابستگی به سمت استقلال نسبی سوق دهد. شامل ارائه خدمات توانبخشی تخصصی (کاردرمانی، گفتاردرمانی) و اجرای طرح‌های اشتغال‌زایی و اعطای تسهیلات به گروه‌های تحت پوشش (مانند زنان سرپرست خانوار) با هدف افزایش خودباوری و استقلال مالی است.۱۳
- حوزه مشارکت‌های مردمی و اجتماع‌محوری: سازمان بهزیستی بر «رویکرد محله‌محوری» تأکید دارد تا تاب‌آوری را به سطح خرد جامعه منتقل کند. این شامل طرح‌هایی برای احیای سرمایه اجتماعی، افزایش مشارکت مردمی، و تقویت پیوندهای محلی است. همچنین همکاری و نظارت بر فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) و استفاده از مدل «مدیریت مورد» (Case Management) برای طراحی برنامه‌های حمایتی هدفمند و شخصی‌سازی‌شده، از فعالیت‌های کلیدی این محور است.۱۳
نقاط عطف و نهادینه‌سازی تاب‌آوری اجتماع‌محور در ایران (۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲ ش.)
| سال شمسی (میلادی) | رویداد یا دستاورد کلیدی (فرد/نهاد) | اثرگذاری بر گفتمان تاب‌آوری |
| ۱۳۹۲ (۲۰۱۳-۲۰۱۴) | آغاز مسیر پیشگامی و ایجاد اولین رسانه تخصصی تاب‌آوری ([iraniansocialworkers.ir]) | پایه‌گذاری گفتمان علمی و تخصصی در زبان فارسی ۱۳ |
| ۱۳۹۳ (۲۰۱۴-۲۰۱۵) | تأسیس «خانه تاب‌آوری ایران» | شروع هم‌افزایی علمی و ارائه خدمات آموزشی/مشاوره‌ای ۱۳ |
| ۱۳۹۴ (۲۰۱۵-۲۰۱۶) | راه‌اندازی «اولین باشگاه تاب‌آوری کشور» | فراهم‌سازی بستر تعامل و شبکه‌سازی میان متخصصان ۱۳ |
| دهه ۱۴۰۰ (۲۰۲۱-۲۰۲۴) | تمرکز بر مدل‌های آموزش تخصصی و بومی (محله‌محوری) | توسعه مدل‌های کاربردی و تمرکز بر ابعاد فرهنگی-اجتماعی ۱۳ |
| ۱۴۰۲ (۲۰۲۳-۲۰۲۴) | تأسیس «رسانه تاب‌آوری ایران» ([resiliencemedia.ir]) | نهادینه‌سازی تمرکز بر «تاب‌آوری اجتماعی» و رفع همپوشانی محتوا ۱۳ |
مدل‌های بومی‌سازی شده تاب‌آوری در ایران: رویکردها و سازوکارهای اجرایی
تاب‌آوری اجتماع‌محور و مدل محله‌محوری
در ایران، به منظور مقابله با فشارهای مزمن اجتماعی و اقتصادی، تاب‌آوری به طور قاطع به سمت رویکردهای اجتماع‌محور متمایل شده است.
«رویکرد محله‌محوری» یک راهبرد کلان برای انتقال تاب‌آوری از سطح ملی به بافت خرد جامعه (محلات) است.۱۳ هدف این رویکرد، احیای «سرمایه اجتماعی»، افزایش مشارکت مردمی، و تقویت پیوندهای محلی به منظور مقاوم‌سازی جامعه در برابر بحران‌ها و شوک‌های مزمن است.۱۳
یکی از سازوکارهای اصلی در این رویکرد، استفاده از «همیاران سلامت روان اجتماعی» است.
این همیاران داوطلبانی هستند که از دل جامعه برخاسته و آموزش‌های اولیه در زمینه‌های کمک‌های اولیه روان‌شناختی، شناسایی علائم خطر، مهارت‌های گوش دادن فعال و ارجاع صحیح را دیده‌اند.۱۳
مزیت منحصر به فرد همیاران در بافت فرهنگی ایران، نقش آن‌ها در کاهش انگ اجتماعی (Stigma Reduction) است.
از آنجایی که مراجعه به متخصصان بالینی در بسیاری از خرده‌فرهنگ‌ها هنوز با شرم همراه است، گفتگو با یک همیار که «از خود مردم» است، فشار را کاهش می‌دهد و دسترسی به خدمات را، به‌ویژه در مناطق محروم، تسهیل می‌سازد.۱۳
همیاران به عنوان «چشمان بیدار» جامعه عمل کرده و قادرند علائم اولیه پریشانی (مانند سوءمصرف مواد یا خشونت خانگی) را قبل از تبدیل شدن به بحران شناسایی کنند، که این امر به مداخله زودهنگام و تقویت تاب‌آوری فعال جامعه کمک می‌کند.۱۳
مدل‌های توانمندسازی چندبُعدی زنان سرپرست خانوار
توانمندسازی زنان سرپرست خانوار (FHHs) در ایران به دلیل افزایش جمعیت این قشر آسیب‌پذیر، به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های کاربرد تاب‌آوری اجتماعی تبدیل شده است.۱۳
تحلیل‌ها نشان می‌دهند که توانمندسازی باید یک فرآیند چرخه‌ای و «چندبعدی» باشد و فراتر از کمک‌های نقدی صرف عمل کند.۱۳
مدل جامع توانمندسازی، بر تقویت همزمان چهار بعد کلیدی تمرکز دارد ۱۳:
- توانمندسازی روان‌شناختی-فردی: تقویت خودباوری، افزایش مهارت‌های مقابله‌ای و ارتقاء قدرت تصمیم‌گیری.
- توانمندسازی اقتصادی: دستیابی به استقلال مالی از طریق اشتغال پایدار، کارآفرینی، و آموزش مهارت‌های فنی و IT متناسب با نیاز بازار.
- توانمندسازی اجتماعی و مشارکتی: توسعه شبکه‌های حمایتی، افزایش مشارکت در سمن‌ها و تقویت اعتماد اجتماعی.
- توانمندسازی مهارت‌های زندگی و آموزشی: بهبود سواد مالی، مدیریت بودجه و مدیریت خانواده.
در این مدل، یک نکته بنیادین مطرح می‌شود: تقدم روانی بر اقتصادی. تجربه نشان می‌دهد که توانمندسازی روانی باید قبل یا همزمان با توانمندسازی اقتصادی رخ دهد تا زن بتواند «قدرت تصمیم‌گیری» لازم برای حفظ استقلال مالی خود را به دست آورد. در غیر این صورت، پایداری اقتصادی از بین می‌رود و وابستگی دوباره شکل می‌گیرد.۱۳
این رویکرد با نقد ساختاری مدل‌های دولتی همراه است.
به عنوان مثال، مدل‌های تسهیلات‌محور (مانند کمیته امداد) به دلیل تقلیل مسئله توانمندسازی به «تزریق نقدینگی و ایجاد شغل» (پاتولوژی تقلیل‌گرایی) و نادیده گرفتن آمادگی روانی، مهارت‌های پایه‌ای و تضمین بازار (زنجیره ارزش)، نرخ ناپایداری شغلی بالایی دارند.۱۳
در مقابل، مدل‌های موفق مبتنی بر پایداری، مانند گروه‌های همتا (سازمان بهزیستی) یا مدل‌های مبتنی بر «حامی» در سازمان‌های غیردولتی، با تکمیل «زنجیره ارزش» (از تولید تا بازاریابی و فروش)، ریسک شکست شغلی را برای FHHها کاهش می‌دهند و به سمت «خودکفایی پایدار» حرکت می‌کنند.۱۳
در این فرآیند، نقش مددکار اجتماعی غیردولتی از «ارائه‌دهنده خدمات مالی» به «مربی توانمندساز» و «وکیل مدافع» (Advocate) تغییر یافته است.
مددکاران با شناسایی استعدادهای پنهان زنان و ارائه گزارش‌های پژوهشی به سیاست‌گذاران، مستقیماً نابرابری‌های سیستمی را هدف قرار می‌دهند و تاب‌آوری را به ابزاری برای مهار فقر ساختاری تبدیل می‌کنند.۱۳
تجربه‌های کاربردی تاب‌آوری در محیط‌های خاص ایرانی
تاب‌آوری سازمانی، نظامی و صنعتی
آموزش تاب‌آوری در محیط‌های عملیاتی و سازمانی، فراتر از یک موضوع سلامت روان، به یک «راهبرد حیاتی» برای حفظ عملکرد و ایمنی تبدیل شده است.
تاب‌آوری در صنعت: در محیط‌های صنعتی، که کارکنان با ساعات کاری طولانی، استرس‌های تولیدی و ریسک‌های بالای ایمنی مواجه‌اند، تاب‌آوری یک «سپر روانی» در برابر فرسودگی شغلی تلقی می‌شود.۱۴
برنامه‌های آموزشی صنعتی بر تقویت چهار ستون کلیدی وجودی کارکنان تمرکز دارند ۱۴:
- تاب‌آوری ذهنی و شناختی: شامل آموزش مدیریت گفت‌وگوی درونی، به چالش کشیدن الگوهای فکری منفی (Catastrophizing) و مهارت حل مسئله در بحران.۱۴
- تاب‌آوری عاطفی و هیجانی: شامل هوش هیجانی در محیط کار، و آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس و ریلکسیشن (مانند تمرینات تنفسی عمیق) برای حفظ آرامش در شرایط پرتنش.۱۴
- تاب‌آوری جسمی و انرژی: حیاتی برای کارکنان شیفتی، شامل آموزش بهداشت خواب، تغذیه مناسب و فعالیت بدنی کوتاه برای مدیریت خستگی و بهبود استقامت روانی-جسمی.۱۴
- تاب‌آوری اجتماعی و ارتباطی: شامل تقویت شبکه‌های حمایتی، مربیگری همتا به همتا، و آموزش به سرپرستان برای تشخیص علائم استرس در زیردستان.۱۴
رویکرد جامع نظامی: در محیط‌های نظامی، یک «مدل سلسله‌مراتبی و فرآیند جامع» برای آموزش تاب‌آوری دنبال می‌شود که متناسب با رتبه پرسنل تنظیم می‌گردد.
برای سربازان و پرسنل رده پایین، هدف، ساختن ظرفیت پایه برای تحمل استرس و مهارت‌های بقای روان‌شناختی است.۱۴
در سطح فرماندهان میانی (درجه‌داران و افسران جزء)، تمرکز بر آموزش آن‌ها به عنوان «مربیان تاب‌آوری» (MRT) است تا بتوانند مهارت‌ها را به واحدهای خود آموزش داده و رهبری را در شرایط بحرانی انجام دهند.۱۴
یکی از مهم‌ترین سازوکارهای این مدل، «تلقیح استرس» (Stress Inoculation) است.
این فرآیند شامل قرار دادن عمدی پرسنل در معرض محرک‌های کنترل‌شده (مانند کمبود خواب یا سناریوهای عملیاتی پرتنش) است تا آن‌ها بتوانند مهارت‌های تاب‌آوری آموخته شده در کلاس را در محیط عملیاتی واقعی تمرین کنند. این اقدام، تاب‌آوری را از تئوری به عاملیت عملیاتی تبدیل می‌کند.۱۴
چهار ستون کلیدی آموزش تاب‌آوری در محیط‌های عملیاتی ایران
| ستون تاب‌آوری | شرح و حوزه تمرکز | مثال کاربردی (از مدل‌های ایرانی) | منبع |
| ذهنی و شناختی | توانایی حفظ عقلانیت و انعطاف‌پذیری فکری تحت فشار | آموزش مدیریت گفت‌وگوی درونی، حل مسئله در بحران ۱۴ | ۱۴ |
| عاطفی و هیجانی | درک، مدیریت و تنظیم هیجانات (مانند خشم و ترس) | تکنیک‌های تنظیم استرس، هوش هیجانی در محیط کار ۱۴ | ۱۴ |
| جسمی و انرژی | تقویت بنیه فیزیکی به عنوان سد دفاعی روانی | بهداشت خواب برای کار شیفتی، تغذیه مناسب، فعالیت بدنی کوتاه ۱۴ | ۱۴ |
| اجتماعی و ارتباطی | قدرت شبکه‌های حمایتی، رهبری با همدلی | مربیگری همتا به همتا، نقش سرپرستان به عنوان منتورهای تاب‌آوری ۱۴ | ۱۴ |
تاب‌آوری در جوامع خاص (مدل فرهنگی-حقوقی ناشنوایان و اعتیاد)
مدل توانمندسازی جامع ناشنوایان: تحلیل مدل‌های توانمندسازی در جامعه ناشنوایان، گذار پارادایمی از مدل صرفاً پزشکی (غربالگری و کاشت حلزون) به مدل «حقوق بشری و فرهنگی» را نشان می‌دهد.۱۴
به دلیل چالش‌های خاصی مانند تبعیض، انزوا و موانع ارتباطی، تقویت تاب‌آوری در این گروه نیازمند برسمیت شناختن هویت و حقوق زبانی آن‌هاست.۱۴
راهکار اصلی، مدل «آموزش دوزبانه/دوفرهنگی» (Bi-Bi) است که زبان اشاره را زبان اول (L1) و زبان نوشتاری جامعه شنوا (مانند فارسی) را زبان دوم (L2) فرد ناشنوا می‌داند.۱۴
این مدل، با تضمین هویت فرهنگی و زبانی، پایه شناختی قوی را برای رشد تحصیلی و کسب سواد فراهم می‌کند و فرد را قادر می‌سازد تا در جامعه حقوق خود را مطالبه کند (خودحمایتی).۱۴
مداخله در اعتیاد و مدیریت پارانویا: در حوزه اعتیاد، تأکید بر پذیرش اعتیاد به عنوان یک «بیماری مغزی مزمن و پیچیده» (بیماری زیستی-روانی-اجتماعی) است و نه یک نقص اخلاقی. این پذیرش، اولین گام حیاتی برای حذف «انگ اجتماعی» و ایجاد تعامل درمانی مؤثر است.۱۳
یکی از چالش‌های خاص، مدیریت پارانویای ناشی از مصرف متامفتامین (شیشه) است. در مواجهه با سوءظن شدید این بیماران، «شفافیت و صراحت» در گفتار و رفتار، یک اصل درمانی حیاتی و اخلاقی محسوب می‌شود.
هرگونه رفتار پنهان‌کارانه یا نجوا کردن، سوءظن بیمار را تقویت کرده و اعتماد مورد نیاز برای درمان را تخریب می‌کند.۱۳
مدل‌های درمانی مانند «ماتریکس» (Matrix Model) که بر مدیریت وابستگی شدید روانی، کنترل ولع مصرف (Cravings) و مدیریت عوامل عود (مانند خشم و تنهایی) تمرکز دارند، به عنوان رویکردی مؤثر در ایران استفاده می‌شوند.۱۳
تحلیل تطبیقی، چالش‌ها، و پیشنهادهای راهبردی
تحلیل تطبیقی پارادایم‌ها: الگوی ایرانی در برابر چالش جهانی
تحلیل تطبیقی میان گفتمان غالب جهانی و پارادایم در حال توسعه در ایران، یک همگرایی جالب را نشان می‌دهد.
رویکرد اجتماع‌محور در ایران که تاب‌آوری را با مددکاری اجتماعی و توانمندسازی پیوند می‌زند ۱۳، عملاً یک «پاسخ اجرایی» به انتقادهای آکادمیک جهانی است که مدل‌های فردگرا را به دلیل غفلت از زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ۴ و خطر سیاسی‌زدایی نئولیبرالی مورد سرزنش قرار می‌دهند.۱۱
در شرایط فشار مزمن اجتماعی و اقتصادی ایران، تاب‌آوری به طور طبیعی به سمت «توانمندسازی پایدار» و هدف «خودکفایی» متمایل می‌شود.۱۳
این رویکرد، تاب‌آوری را از انطباق منفعل یا صرفاً بازگشت به تعادل فراتر برده و آن را به یک ابزار «مقاومت ساختاری» برای کسب عاملیت در برابر نابرابری‌ها تبدیل می‌کند.
همچنین، مدل‌های بومی مانند «همیاران سلامت روان» در ایران ۱۳ در مقایسه با اهمیت جهانی حمایت بزرگسالان حامی ۴، یک لایه فرهنگی-اجتماعی اضافه می‌کنند: تضمین دسترسی و لغو انگ در بافت فرهنگی حساس.
تحلیل تطبیقی پارادایم‌های تاب‌آوری: جهان در برابر ایران
| شاخص مقایسه | رویکرد غالب جهانی (روان‌شناختی/فردگرا) | پارادایم اجتماع‌محور ایران (مدل مددکاری اجتماعی) |
| تمرکز اصلی | فرد، توانایی فردی در مقابله با استرس (Coping) | جامعه، شبکه‌های حمایتی، ارتقاء سرمایه اجتماعی و اقتصادی (Empowerment) 13 |
| هدف نهایی | بازگشت به تعادل (Bouncing Back) یا بقا ۵ | توانمندسازی پایدار، استقلال مالی، و رشد پس از سانحه (PTG) 13 |
| بستر ایدئولوژیک (نقد) | خطر نئولیبرالی‌سازی، سیاسی‌زدایی و سرزنش قربانی [۹, ۱۱] | پاسخ به نقد نئولیبرالی با تمرکز بر ساختار اجتماعی و عدالت ۱۳ |
| مثال‌های کاربردی | آموزش مهارت‌های شناختی (CBT, MI) [1, 5] | مدل محله‌محوری، مدل‌های زنجیره ارزش، همیاران سلامت روان ۱۳ |
چالش‌های ساختاری و اجرایی در بومی‌سازی
علیرغم پیشرفت‌های نظری، اجرای تاب‌آوری در ایران با چالش‌های ساختاری مواجه است:
- چالش پایداری اقتصادی: بزرگترین مانع، شکست مدل‌های تقلیل‌گراست که تاب‌آوری را به تزریق نقدینگی اقتصادی محدود می‌کنند. این «کاهش‌گرایی پاتولوژیک» به دلیل نادیده گرفتن آمادگی روانی، سواد مالی و عدم تضمین بازار (زنجیره ارزش)، منجر به ناپایداری شغلی و بازگشت به وضعیت آسیب‌پذیری می‌شود.۱۳
- خلاء قانونی و همگرایی نهادی: عدم تصویب و اجرای کامل طرح‌های کلان (مانند «برنامه جامع توانمندسازی زنان سرپرست خانوار») و نیاز مبرم به ساختارمند کردن برون‌سپاری خدمات تخصصی (مشاوره و مهارت‌آموزی) به مراکز تخصصی غیردولتی برای افزایش اثربخشی برنامه‌های دولتی، یک چالش کلان محسوب می‌شود.۱۳
- انگ اجتماعی و فرهنگی: تابوی درخواست کمک روانی و روان‌پزشکی، به‌ویژه در محیط‌های سنتی و سازمانی (نظامی، صنعتی)، اثربخشی برنامه‌های آموزشی را با مشکل مواجه می‌کند. این امر نیاز به تمرکز بیشتر بر ایجاد فضای امن و کاهش انگ از طریق شبکه‌های غیررسمی دارد.۱۳
پیشنهادهای راهبردی برای آینده پژوهش و عمل
برای تضمین پایداری و عمق‌بخشی به پارادایم تاب‌آوری اجتماع‌محور در ایران، راهبردهای زیر پیشنهاد می‌گردند:
- تضمین زنجیره ارزش و سیاست‌گذاری اقتصادی مقاوم: سیاست‌گذاری‌های کلان باید از مدل‌های صرفاً تسهیلات‌محور فاصله گرفته و بر مدل‌هایی تأکید کنند که حمایت‌های مالی را با «تکمیل زنجیره ارزش تولید» و تضمین بازار ادغام نمایند (مانند مدل حامی). این تضمین، پایداری شغلی را تقویت کرده و تاب‌آوری اقتصادی را محقق می‌سازد.۱۳
- تقویت پدافند روانی و گسترش مدل‌های عملیاتی: گسترش مدل‌های آموزشی تخصصی (مانند مدل سلسله‌مراتبی نظامی و صنعتی) در بخش‌های حیاتی غیرنظامی و زیرساختی کشور، با هدف تبدیل تاب‌آوری به یک «راهبرد حیاتی برای پایداری اجتماعی و زیرساختی» (پدافند غیرعامل) ضروری است.۱۳
- تمرکز پژوهشی بر عوامل بومی: تمرکز بر پژوهش‌های تطبیقی و کاربردی که مدل‌های بومی ایران را در برابر عوامل خطر فرهنگی-اجتماعی شایع (مانند اعتیاد، طلاق، نوسانات اقتصادی) با استفاده از رویکردهای فرارشته‌ای (جامعه‌شناسی، مددکاری، اقتصاد) مورد ارزیابی قرار دهند، باید در اولویت قرار گیرد.
- نهادینه‌سازی لغو انگ از طریق همیاران: سرمایه‌گذاری بیشتر بر آموزش، شبکه‌سازی و حمایت از «همیاران سلامت روان اجتماعی» به منظور افزایش دسترسی حداکثری به خدمات، کاهش بار سیستم‌های بالینی، و تقویت پیوندهای اجتماعی در سطح محلات، که یک راهکار کارآمد بومی برای حل چالش انگ اجتماعی است.۱۳
منابع مورداستناد
- Resilience – American Psychological Association, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://www.apa.org/topics/resilience
- Psychological resilience – Wikipedia, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://en.wikipedia.org/wiki/Psychological_resilience
- The Evolution of Resilience: Concepts and Definitions – Psychology Town, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://psychology.town/applied-positive-psychology/evolution-of-resilience-concepts-definitions/
- The Construct of Resilience: A Critical Evaluation and Guidelines for Future Work – PMC, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1885202/
- Resilience Theory: Core Concepts & Research Insights – Positive Psychology, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/resilience-theory/
- The ART of resilience: a theoretical bridge across resilience perspectives – Frontiers, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2025.1556047/full
- Full article: Resilience definitions, theory, and challenges: interdisciplinary perspectives, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/full/10.3402/ejpt.v5.25338
- زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://eaglepubs.erau.edu/psychologyofresilience/chapter/critiques-and-future-directions-in-resilience-research/#:~:text=One%20of%20the%20primary%20criticisms,of%20broader%20socio%2Dcultural%20contexts.
- Critiques and Future Directions in Resilience Research – Eagle Pubs, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://eaglepubs.erau.edu/psychologyofresilience/chapter/critiques-and-future-directions-in-resilience-research/
- Full article: What kind of society does the resilient subject need? Exploring the role of resilience interventions in education – Taylor & Francis Online, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/17508487.2025.2523419
- The rise of resilience after the financial crises: a case of neoliberalism rebooted? | Review of International Studies | Cambridge Core, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://www.cambridge.org/core/journals/review-of-international-studies/article/rise-of-resilience-after-the-financial-crises-a-case-of-neoliberalism-rebooted/8D2A811CB257A6DF47BAC51FF2B93899
- A Tale of Two Resiliences: The Emergence of Neoliberal Resilience and Radical Resilience – biopolitical philosophy, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://biopoliticalphilosophy.com/2021/09/30/a-tale-of-two-resiliences-the-emergence-of-neoliberal-resilience-and-radical-resilience/
- مددکاری اجتماعی ایرانیان | Iranian Social Workers, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://iraniansocialworkers.ir
- رسانه تاب آوری ایران, زمان دسترسی: نوامبر ۵, ۲۰۲۵، https://resiliencemedia.ir
