فهرست عناوین
- آموزش تاب‌آوری در جهان
- فصل اول: مقدمه و مبانی نظری تاب‌آوری در آموزش
- فصل دوم: چارچوب‌های نهادی و استانداردهای جهانی برای سیستم‌های آموزشی تاب‌آور
- فصل سوم: روش‌شناسی‌های پداگوژیک کلیدی در آموزش تاب‌آوری
- فصل چهارم: تحلیل تطبیقی و چالش‌های منطقه‌ای اجرای آموزش تاب‌آوری
- فصل پنجم: نتیجه‌گیری، یافته‌های کلیدی و توصیه‌های سیاستی
آموزش تاب‌آوری در جهان
بررسی تطبیقی جهانی آموزش‌های تاب‌آوری: تحلیل مدل‌های پداگوژیک، چارچوب‌های سیستمی و چالش‌های اجرای منطقه‌ای
پژوهشی از دکتر جواد طلسچی یکتا – مددکار اجتماعی
فصل اول: مقدمه و مبانی نظری تاب‌آوری در آموزش
تعریف چندسطحی تاب‌آوری: تحول پارادایمی و ابعاد آن
تاب‌آوری، به عنوان یک مفهوم حیاتی در علوم رفتاری و اجتماعی، در طول دهه‌های اخیر دستخوش تحولی بنیادین شده است.
در ابتدا، این مفهوم عمدتاً در چارچوب روان‌شناختی تعریف می‌شد؛ به این معنی که تاب‌آوری فرآیندی است که در آن افراد با وجود قرارگیری در معرض ناملایمات، تروما یا سختی‌های زندگی، توانایی حفظ کارکرد طبیعی خود و سازگاری مثبت را از طریق اکتساب مهارت‌های مقابله‌ای نشان می‌دهند.۱
این رویکرد، بر مکانیسم‌های درونی مانند توانایی حفظ کارکردها، دوری از ناملایمات یا کسب منفعت از طریق مواجهه مثبت با استرس تأکید دارد.۳
در زمینه آموزش، این مفهوم به تاب‌آوری آموزشی (Educational Resilience) متمایل شد، که تمرکز آن بر توانایی دانش‌آموز برای موفقیت تحصیلی است، حتی در مواجهه با چالش‌های قابل توجه.۱
این نوع از تاب‌آوری اغلب توسط عواملی چون انگیزه شخصی و روابط حمایتی قوی، تقویت می‌شود.۱
با این حال، گسترش چالش‌های جهانی—مانند تغییرات اقلیمی، درگیری‌ها و همه‌گیری‌ها—نیاز به گذار از تمرکز صِرف بر فرد به سمت تاب‌آوری در مقیاس‌های بزرگتر (سیستمی و محیطی) را نمایان ساخت.
این گذار پارادایمی به توسعه مفاهیمی چون تاب‌آوری بوم‌شناختی و تاب‌آوری فرهنگی منجر شد.۱
تاب‌آوری بوم‌شناختی به توانایی یک اکوسیستم یا سیستم (مانند جامعه یا زیرساخت) برای بازیابی از اختلالات محیطی در عین حفظ ساختار و عملکرد اصلی خود اشاره دارد.۱
به موازات آن، تاب‌آوری فرهنگی شامل توانایی گروه‌های فرهنگی برای حفظ هویت، اعمال و ارزش‌های خود در مواجهه با سختی‌ها و تضمین حس تداوم و معناست.۱
یک تناقض مهم در سیاست‌گذاری جهانی آموزش تاب‌آوری مشاهده می‌شود: در حالی که مداخلات مدرسه‌ای (مانند برنامه‌های SEL یا CBT) بر تقویت مدل‌های روان‌شناختی فردی متمرکز هستند، نهادهای جهانی (مانند یونیسف و GADRRRES) بر مدل‌های سیستمی کاهش خطر بلایا (DRR) و تاب‌آوری اقلیمی تمرکز دارند.۵
این دوگانگی نشان می‌دهد که یک شکاف عملی در حال ظهور است: آیا هدف اصلی باید اصلاح فرد برای سازگاری با سیستم‌های محیطی یا اجتماعیِ معیوب باشد، یا باید سیستم‌های حمایتی (مدرسه و جامعه) را اصلاح کرد تا بتوانند از فرد در برابر نروزه شدن‌های گسترده محافظت کنند؟
شواهد موجود تأکید می‌کنند که برای موفقیت جهانی، آموزش تاب‌آوری باید این دو سطح را ادغام کند. به عبارت دیگر، تقویت مهارت‌های مقابله‌ای فردی تنها زمانی پایدار است که در یک «محیط مدرسه‌ای ایمن و تاب‌آور» که از طریق مدیریت و سیاست‌گذاری سیستمی تضمین شده است، ارائه شود.۵
چارچوب نظری بوم‌شناختی-اجتماعی (Socio-Ecological Model)
مدل بوم‌شناختی-اجتماعی درک جامعی از تاب‌آوری ارائه می‌دهد، که این مفهوم را نه یک ویژگی ثابت، بلکه فرآیندی پویا می‌داند که تحت تأثیر عوامل متقابل در سطوح مختلف قرار می‌گیرد:
از عوامل فردی و روابط نزدیک گرفته تا ساختارهای اجتماعی و سیستم‌های کلان.۱
در این چارچوب، تاب‌آوری به عنوان فرآیندی در نظر گرفته می‌شود که در طول زمان و در تعامل با روابط و سیستم‌های حمایتی آشکار می‌شود.۱
هنگام مفهوم‌سازی تاب‌آوری در سیستم‌های آموزشی، این مدل به سه دیدگاه کلیدی منجر می‌شود: مدل بوم‌شناختی-اجتماعی، طیف تاب‌آوری (Resilience Spectrum)، و برنامه‌ریزی آگاه از ریسک (Risk-Informed Programming).7
این دیدگاه‌ها تأکید می‌کنند که تاب‌آوری تنها با تقویت انفرادی قابل دستیابی نیست، بلکه باید از طریق مدیریت قوی اتصالات سیستمی، مدیریت متغیرهای کند و بازخوردهای سیستمی، و ترویج تفکر سیستمی پیچیده انجام شود.۴
همچنین، تشویق به یادگیری مستمر و گسترش مشارکت ذینفعان (از دانش‌آموزان تا سیاست‌گذاران) برای توسعه سیستم‌های حکمرانی چندمرکزی (Polycentric Governance) که توانایی سازگاری با پیچیدگی‌ها را دارند، حیاتی است.۴
فصل دوم: چارچوب‌های نهادی و استانداردهای جهانی برای سیستم‌های آموزشی تاب‌آور
جهانی‌شدن و افزایش ریسک‌های سیستمی، نهادهای بین‌المللی را به سمت توسعه چارچوب‌های استاندارد سوق داده است تا اطمینان حاصل شود که آموزش در مواجهه با بحران‌ها تداوم می‌یابد.
چارچوب جامع ایمنی مدارس (CSSF) و نقش سازمان‌های جهانی
چارچوب جامع ایمنی مدارس (CSSF) یکی از مهم‌ترین تلاش‌های جهانی برای تضمین تاب‌آوری در بخش آموزش است.
این چارچوب توسط اتحاد جهانی برای کاهش خطر بلایا و تاب‌آوری در بخش آموزش (GADRRRES)، که متشکل از آژانس‌های سازمان ملل و سازمان‌های غیردولتی بین‌المللی است، هماهنگ می‌شود.۵
اصول و اهداف CSSF:
CSSF یک رویکرد تمام‌خطراتی (All-Hazards, All-Risks Approach) را برای محافظت از کودکان و تداوم فرآیند آموزش در برابر بلایا، اضطرارها، شوک‌ها و تنش‌های ناشی از مخاطرات، تغییرات اقلیمی، درگیری و خشونت اتخاذ می‌کند.۵
این چارچوب که مورد تأیید ۸۴ کشور قرار گرفته، مدل اثبات‌شده‌ای را برای تقویت تاب‌آوری سیستم‌های آموزشی فراهم می‌کند.۵
تغییر اقلیمی و آموزش:
چالش‌های اقلیمی، به‌ویژه در مناطق پرخطر، اهمیت یکپارچه‌سازی تاب‌آوری در برنامه‌های درسی را افزایش داده است.
یونیسف (UNICEF)، به ویژه در منطقه آسیای جنوبی، شاخص‌های پیشرفت و استانداردهای سیستمی را برای سیستم‌های آموزشی تاب‌آور در برابر اقلیم توسعه داده است.۹
این استانداردها تأکید دارند که اسناد سیاستی، برنامه‌ریزی و استراتژی‌های کلیدی آموزش باید با اهداف ملی کاهش و سازگاری با تغییرات اقلیمی همسو باشند و ریسک‌های ناشی از تغییر اقلیم در بخش آموزش باید به‌طور رسمی در اسناد ملی شناسایی شوند.۹
فراتر از زیرساخت فیزیکی:
تمرکز چارچوب‌هایی مانند CSSF و DRR (کاهش خطر بلایا) در آسیا اغلب بر «ایمنی» و حفظ زیرساخت‌های فیزیکی مدارس است.۵
با این حال، تجربیات جهانی، مانند همه‌گیری کووید-۱۹، نشان داد که چالش اصلی تاب‌آوری فراتر از حفظ ساختمان‌هاست. ظرفیت سیستم آموزشی، مدارس، و معلمان برای ارائه آموزش آنلاین، انطباق برنامه درسی با یادگیری از راه دور، و به حداقل رساندن وقفه‌ها در یادگیری، به یک نگرانی مستمر تبدیل شد.۱۱
این وضعیت تأکید می‌کند که تعریف نهادی تاب‌آوری باید فراتر از حفظ زیرساخت فیزیکی برود و شامل تاب‌آوری عملکردی (Functional Resilience) باشد—یعنی توانایی سیستم و معلمان در ارائه محتوای آموزشی و پشتیبانی عاطفی، حتی در غیاب حضور فیزیکی.
ادغام تاب‌آوری در سیاست‌های بهداشت و آمادگی در برابر تهدیدات
تاب‌آوری آموزشی به طور فزاینده‌ای با چارچوب‌های جهانی بهداشت و آمادگی در برابر بلایا گره خورده است، که نشان‌دهنده یک رویکرد کلان‌سیستمی به رفاه انسان است.
ابتکار عمل WHO PRET:
سازمان جهانی بهداشت (WHO)، ابتکار آمادگی و تاب‌آوری در برابر تهدیدات نوظهور (Preparedness and Resilience for Emerging Threats – PRET) را برای بهبود آمادگی در برابر همه‌گیری‌های بیماری‌ها راه‌اندازی کرده است.۱۲
این ابتکار بر این واقعیت استوار است که سیستم‌ها، ظرفیت‌ها، دانش و ابزارهای مشابهی را می‌توان برای گروه‌های مختلف پاتوژن‌ها (مانند تنفسی یا ناقل‌زاد) به کار گرفت.۱۲
PRET بر اصول انصاف، فراگیری و انسجام تکیه دارد و هدف آن اطمینان از وضوح در اولویت‌های اجرایی تعیین‌شده توسط مقامات کشوری است.۱۲
مدل BRACE از CDC:
در ایالات متحده، مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) چارچوب ساخت تاب‌آوری در برابر اثرات اقلیمی (Building Resilience Against Climate Effects – BRACE) را برای مقامات بهداشتی توسعه داده‌اند.۱۳
این چارچوب پنج مرحله دارد که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا برای تهدیدات اقلیمی برنامه‌ریزی کنند: ۱. پیش‌بینی تأثیرات اقلیمی و ارزیابی آسیب‌پذیری‌ها، ۲.
تخمین بار بیماری‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی، ۳. ارزیابی مداخلات بهداشت عمومی مناسب، ۴. توسعه و اجرای طرح انطباق با اقلیم و سلامت، و ۵. ارزیابی تأثیر و بهبود کیفیت فعالیت‌ها.۱۳
استراتژی‌های ملی روان‌شناختی:
در سطح استراتژی‌های ملی، مانند اسناد مربوط به ایالات متحده، بر محوریت رفاه فردی، خانواده، و جامعه در اهداف تاب‌آوری تأکید شده است.۱۴
این استراتژی‌ها، نیاز به رویکردهای انسان‌محور، درک وابستگی‌های متقابل سیستم‌ها، و اطمینان از پایداری و دوام راه‌حل‌ها را برجسته می‌کنند.۱۴
ارائه حمایت‌های روان‌شناختی در هنگام بلایا از طریق منابعی مانند خطوط کمک بحران ملی (Disaster Distress Helpline) نمونه‌ای از این اقدامات است که بر مدیریت بحران سلامت روان و کاهش استرس برای گروه‌های مختلف تأکید دارد.۱۵
جدول ۱: مقایسه چارچوب‌های جهانی تاب‌آوری (روان‌شناختی در مقابل سیستمی)
| ویژگی (Feature) | تاب‌آوری فردی/روان‌شناختی (Individual/Psychological Resilience) | تاب‌آوری سیستمی/نهادی (Systemic/Institutional Resilience) |
| سطح مداخله | دانش‌آموز، خانواده، گروه، معلم ۱ | نهادهای آموزشی، زیرساخت‌ها، سیاست‌های ملی ۵ |
| هدف اصلی | تقویت توانایی فردی در مقابله با استرس، تروما و سختی‌ها (Coping Skills) 2 | تضمین تداوم خدمات و آموزش در مواجهه با بلایا و شوک‌ها (Continuity) 5 |
| چارچوب نمونه | SEL (CASEL), CBT-based interventions, Penn Resiliency Program 6 | CSSF (GADRRRES), WHO PRET, CDC BRACE 5 |
فصل سوم: روش‌شناسی‌های پداگوژیک کلیدی در آموزش تاب‌آوری
آموزش تاب‌آوری در سطح مدارس عمدتاً از مدل‌های مبتنی بر شواهد روان‌شناختی استفاده می‌کند که هدفشان تقویت مهارت‌های مقابله‌ای و عاطفی دانش‌آموزان است.
رویکرد یادگیری اجتماعی-عاطفی (SEL)
رویکرد یادگیری اجتماعی-عاطفی (SEL) یک روش جامع و شواهد-محور است که به طور گسترده برای ارتقاء تاب‌آوری در سراسر جهان پذیرفته شده است.
چارچوب CASEL و اصول آن:
پرکاربردترین چارچوب نظری در این زمینه، مدل CASEL (Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning) است که پنج مؤلفه کلیدی را تعریف می‌کند:
خودآگاهی (Self-awareness)، خودمدیریتی (Self-management)، آگاهی اجتماعی (Social awareness)، مهارت‌های ارتباطی (Relationship skills) و تصمیم‌گیری مسئولانه.۱۸
اجرای موفقیت‌آمیز برنامه‌های SEL مدرسه‌محور، مزایای قابل توجهی را برای دانش‌آموزان در طیف وسیعی از پیامدهای رفتاری، نگرشی، عاطفی و تحصیلی به همراه داشته و این نتایج در دوره‌های پیگیری نیز حفظ شده‌اند.۱۹
برنامه RULER:
یکی از نمونه‌های بارز اجرای SEL، رویکرد RULER است که در مرکز هوش هیجانی دانشگاه ییل توسعه یافته است.۲۱
RULER یک رویکرد جامع برای یادگیری اجتماعی-عاطفی است که بر تقویت مهارت‌های عاطفی از طریق تمرکز بر تشخیص (Recognise)، درک (Understand)، برچسب‌گذاری (Label)، ابراز (Express) و تنظیم (Regulate) احساسات در خود و دیگران متمرکز است.۲۱
مطالعات انجام شده در مدارسی که این رویکرد را اجرا کردند، بهبود قابل توجهی در حمایت عاطفی کلاس، سازماندهی فضای آموزشی و حتی افزایش نمرات تحصیلی و مشارکت دانش‌آموزان نشان دادند.۲۲
مداخلات مبتنی بر رویکرد شناختی-رفتاری (CBT) و ذهن‌آگاهی (Mindfulness)
نقش CBT در مدارس:
درمان شناختی-رفتاری (CBT) یک مداخله ساختارمند و شواهد-محور است که هدف آن اصلاح شناخت‌ها و رفتارها است.۶
در محیط مدرسه، مداخلات مبتنی بر CBT (مانند برنامه‌هایی چون “Study Without Stress” یا COPE) برای مدیریت استرس تحصیلی و اضطراب در نوجوانان مؤثر بوده‌اند.
این برنامه‌ها نه تنها علائم استرس و اضطراب را کاهش می‌دهند، بلکه تاب‌آوری و خودکارآمدی را نیز تقویت می‌کنند.۶
ادغام ذهن‌آگاهی:
ادغام ذهن‌آگاهی با یادگیری اجتماعی-عاطفی (MBSEL) به طور فزاینده‌ای به عنوان یک رویکرد برای تقویت رفاه و تاب‌آوری پذیرفته شده است.۲۳
یک مرور سیستماتیک گسترده که ۷۷ مطالعه را در پنج قاره ارزیابی کرد، نشان داد که مداخلات مبتنی بر ذهن‌آگاهی (MBSIs) در مدارس، با بالاترین کیفیت شواهد (A Grade)، باعث افزایش تاب‌آوری، عملکرد اجرایی، توجه و رفتارهای جامعه‌پسند در میان جوانان می‌شوند.۲۴
موفقیت برنامه‌های MBSEL، حتی در بافت‌های فرهنگی خاص مانند چین، مشروط به اقتباس فرهنگی دقیق برای همسویی با نیازها و هنجارهای محلی بوده است.۲۳
پارادوکس اثربخشی کوتاه‌مدت و پایداری:
داده‌های حاصل از فراتحلیل‌ها تأیید می‌کنند که مداخلات چندمولفه‌ای و CBT، تاب‌آوری را در نوجوانان در معرض خطر به طور معنی‌داری افزایش می‌دهند.۲۵
با این حال، یک یافته مهم در سطح جهانی، پایداری کوتاه‌مدت این اثربخشی است. این مداخلات اغلب تأثیرات مثبتی را تنها در کوتاه‌مدت (در ۸ هفته یا کمتر) نشان می‌دهند و اثرات بلندمدت آن‌ها به تدریج کاهش می‌یابد.۲۵
این وضعیت بیانگر یک چالش حیاتی در اجرای جهانی است: عدم موفقیت در نهادینه‌سازی و تبدیل این مهارت‌ها به بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ مدرسه.
برای دستیابی به اثرات بلندمدت و حفظ اثربخشی، توصیه می‌شود که این مداخلات به عنوان بخشی از برنامه درسی اصلی مدرسه درآیند و مدیران، معلمان و خانواده‌ها به‌طور کامل درگیر فرآیند آموزش شوند.۲۵
نوآوری‌های دیجیتال و گیمیفیکیشن:
پیشرفت‌های فناورانه، ابزارهای جدیدی را برای آموزش تاب‌آوری فراهم کرده است. استفاده از گیمیفیکیشن (بازی‌سازی) در برنامه‌های سلامت روان دیجیتال، مانند اپلیکیشن Mentalis Phönix، نرخ حفظ (Retention Rate) بالایی (۹۳٪) را در میان کاربران نشان داده است.۲۶
این ابزارها، که مهارت‌های شناختی-رفتاری را در قالبی جذاب آموزش می‌دهند، می‌توانند دسترسی به خدمات حمایتی را افزایش دهند.۲۷
سواد فنی اکنون به عنوان یک شایستگی ضروری برای هر مددکار اجتماعی و مربی در نظر گرفته می‌شود.۲۸
آموزش تاب‌آوری آگاه از تروما (Trauma-Informed Education – TIE)
با توجه به شیوع بالای قرار گرفتن جوانان در معرض تجارب استرس‌زا و تروما (مانند خشونت، فقر، یا بلایا)، رویکرد آموزش آگاه از تروما (TIE) به عنوان یک روش حیاتی برای ساخت محیط‌های آموزشی ایمن و حمایتی ظهور کرده است.۲۹
اصول پداگوژی آگاه از تروما:
این رویکرد صرفاً یک برنامه درسی نیست، بلکه مجموعه‌ای از اصول است که باید در فرهنگ، سیاست‌ها و اقدامات روزمره مدرسه نهادینه شود.۳۰ اصول کلیدی شامل:
۱. ایمنی (Safety): تضمین ایمنی فیزیکی، عاطفی و اجتماعی.۳۱
۲. قابلیت اعتماد و شفافیت (Trustworthiness & Transparency): شفاف‌سازی انتظارات و حفظ مرزهای مناسب.۳۱
۳. انتخاب و صدا (Voice & Choice): دادن حق انتخاب و نمایندگی به دانش‌آموزان برای توسعه حس شایستگی.۳۱
۴. همکاری و توانمندسازی (Collaboration & Empowerment): کار مشترک با دانش‌آموزان و تقویت قابلیت‌های آن‌ها.۳۰
اثربخشی و اقتباس فرهنگی:
برنامه‌های تاب‌آوری مبتنی بر تروما که با اقتباس فرهنگی برای جوامع اقلیت قومی و نژادی کم‌درآمد در مناطق شهری تطبیق داده شده‌اند، بهبود قابل توجهی در نمرات کلی تاب‌آوری درونی، به‌ویژه در زیرمقیاس‌های حل مسئله و همدلی، نشان دادند.۲۹
اجرای این برنامه‌ها به کاهش بدنامی (Stigma) سلامت روان کمک کرده و ارتباطات مثبت بین دانش‌آموزان و معلمان را تقویت می‌کند.۲۹
موفقیت این برنامه‌ها در جوامع آسیب‌پذیر نشان‌دهنده پتانسیل TIE در ایجاد یک شبکه حمایتی هولستیک است که در آن مدارس، خانواده‌ها و جامعه هماهنگ عمل می‌کنند.۳۲
جدول ۲: خلاصه‌ی شواهد اثربخشی رویکردهای پداگوژیک در آموزش تاب‌آوری
| رویکرد آموزشی (Pedagogical Approach) | پایه‌های نظری | حیطه‌ی اثربخشی ثابت‌شده | محدودیت‌های جهانی برجسته |
| یادگیری اجتماعی-عاطفی (SEL) | روانشناسی مثبت، یادگیری تجربی ۱۸ | افزایش انعطاف‌پذیری، بهبود عملکرد اجرایی و رفتارهای جامعه‌پسند ۲۴ | نیاز به اقتباس فرهنگی، عدم اثربخشی یکسان بر افسردگی بالینی، هزینه‌ی اجرا ۲۳ |
| مداخلات مبتنی بر CBT | بازسازی شناختی، اصلاح الگوهای فکری ۶ | افزایش تاب‌آوری در کوتاه‌مدت، مدیریت استرس تحصیلی و اضطراب ۲۵ | پایداری کم در بلندمدت، نیاز به مداخله‌های مجدد در فواصل زمانی مشخص ۲۵ |
| آموزش تروما-آگاه (TIE) | اصول ایمنی، انتخاب، توانمندسازی ۳۱ | کاهش بدنامی سلامت روان، تقویت ارتباطات مدرس-دانش‌آموز، بهبود حل مسئله ۲۹ | نیاز به آموزش جامع و مستمر کارکنان، مقاومت سازمانی ۳۰ |
فصل چهارم: تحلیل تطبیقی و چالش‌های منطقه‌ای اجرای آموزش تاب‌آوری
اجرای آموزش‌های تاب‌آوری در سطح جهانی به شدت تحت تأثیر زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی و ریسک‌های محیطی خاص هر منطقه است.
آسیا و اقیانوسیه: تاب‌آوری ریسک بلایا و توسعه اقتصادی
آسیای در حال ظهور (Emerging Asia)، شامل کشورهای آسه آن، چین و هند، یکی از مناطق جهان است که بیشترین خطر بلایا را دارد.
این منطقه به دلیل افزایش دفعات طوفان‌ها، سیل‌ها، زلزله‌ها و سونامی‌های ناشی از تغییرات اقلیمی، آسیب‌پذیری فزاینده‌ای را تجربه می‌کند.۱۰
پاسخ سیاستی و هماهنگی:
اولویت اصلی در این منطقه، توسعه اقتصادی تاب‌آور در برابر بلایا است.
توصیه‌های سیاستی بر بهینه‌سازی هماهنگی برای آمادگی متمرکز است که شامل بهبود ظرفیت نهادی و حاکمیتی، ارزیابی ریسک‌های قوی، و تضمین بودجه کافی برای آمادگی، زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی کاربری اراضی می‌شود.۱۰
اهمیت اقتباس فرهنگی:
با وجود تمرکز زیرساختی، ابعاد پداگوژیک آموزش تاب‌آوری نیز در حال رشد است.
مطالعاتی مانند اجرای برنامه MBSEL (ذهن‌آگاهی مبتنی بر SEL) برای معلمان پیش‌خدمت در چین نشان داد که اثربخشی برنامه‌ها به شدت به اقتباس فرهنگی دقیق از محتوای وارداتی وابسته است.۲۳
این امر نشان می‌دهد که انتقال صرف مدل‌های روان‌شناختی غربی بدون در نظر گرفتن هنجارها، سنت‌ها و سبک‌های یادگیری محلی، ممکن است اثربخشی را کاهش دهد.
آفریقای زیر صحرا: شکاف دیجیتال و راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت
آفریقای زیر صحرا با ترکیبی از چالش‌های توسعه‌ای، شکاف دیجیتال گسترده و آسیب‌پذیری شدید در برابر تغییرات اقلیمی (مانند سیلاب‌های شهری و تخریب زمین) مواجه است.۳۵
چالش شکاف دیجیتال:
در حالی که آموزش تاب‌آوری در سطح جهانی به طور فزاینده‌ای از ابزارهای دیجیتال، شبیه‌سازی و گیمیفیکیشن برای افزایش اثربخشی استفاده می‌کند ۲۶، دسترسی به زیرساخت‌های دیجیتال در کشورهای در حال توسعه در Global South بسیار محدود است.
تنها حدود ۲۰ درصد از مردم کشورهای در حال توسعه به اینترنت دسترسی دارند.۳۵
این وابستگی به راه‌حل‌های دیجیتال در آموزش تاب‌آوری، خطر ایجاد شکاف تاب‌آوری دیجیتال را در پی دارد، جایی که جوامع با دسترسی ضعیف از فرصت‌های نوین برای تقویت ظرفیت خود عقب می‌مانند.
مدل‌های محلی و دانش بومی:
پروژه‌های تاب‌آوری در آفریقا بر توسعه ظرفیت محلی و استفاده از فناوری‌های جدید برای کاهش ریسک در شهرهای ساحلی تمرکز دارند.
ابتکاراتی مانند Open Cities Africa و CityCORE از سنجش از دور و یادگیری ماشینی برای تولید ارزیابی‌های سریع ریسک استفاده می‌کنند.۳۸
علاوه بر این، برنامه‌های DRR در آفریقا بر اهمیت حیاتی سیستم‌های دانش بومی، و همچنین نقش زنان و جوانان در ساخت جوامع تاب‌آور تأکید دارند.
این رویکرد، ترجمه تحقیقات به عمل و همسو کردن رویکردهای مبتنی بر جامعه با چارچوب‌های سیاستی را تسهیل می‌کند.۳۹
در این زمینه، راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت (Nature-Based Solutions – NBS) برای رسیدگی به مسائلی مانند سیلاب‌های شهری و تخریب زمین در کشورهایی مانند غنا و رواندا برجسته شده‌اند.۳۶
اروپا و آمریکای شمالی: تاب‌آوری عادلانه و آمادگی تخصصی
در این مناطق، تمرکز بر تاب‌آوری علاوه بر مدارس، به سازمان‌های تخصصی و نظامی نیز گسترش یافته و مفهوم عدالت اجتماعی را در بر می‌گیرد.
اروپا و عدالت تاب‌آوری (Just Resilience):
مفهوم تاب‌آوری عادلانه (Just Resilience) در اروپا بر این ایده متمرکز است که تغییرات اقلیمی به طور نامتناسبی بر گروه‌های آسیب‌پذیر (به دلیل سن، سلامتی یا وضعیت اجتماعی-اقتصادی) تأثیر می‌گذارد.۴۰
برای مثال، بخش قابل توجهی از بیمارستان‌ها و مدارس در مناطق با اثر جزیره حرارتی شدید یا مناطق مستعد سیل قرار دارند.۴۰
این وضعیت، سیاست‌گذاران را ملزم می‌کند تا اطمینان حاصل کنند که اقدامات تطبیقی (Adaptation Measures) نابرابری‌های موجود را تقویت نمی‌کند.
با این حال، اجرای عملی راه‌حل‌های عادلانه در سیاست‌های آب و هوایی ملی و اتحادیه اروپا همچنان نادر است.۴۰
آمریکای شمالی و آمادگی تخصصی:
در آمریکای شمالی، آموزش تاب‌آوری نه تنها در سیستم آموزشی، بلکه در مؤسسات حرفه‌ای نیز بسیار توسعه یافته است. برای مثال، مرکز برتری در تاب‌آوری امور خارجه (CEFAR) وابسته به مؤسسه خدمات خارجی (FSI) وزارت امور خارجه ایالات متحده، آموزش‌های تاب‌آوری را برای دیپلمات‌ها و پرسنل نظامی فراهم می‌کند.۴۱
هدف این آموزش‌ها، تقویت توانایی انطباق و مدیریت مؤثر تغییر، خلاقیت در میانه عدم قطعیت، و پرورش تاب‌آوری فردی، خانوادگی و تیمی در محیط‌های پر استرس و حرفه‌ای است.۴۱
دانشگاه‌ها نیز هوش هیجانی و مدیریت استرس را به عنوان عناصر حیاتی برای تقویت تاب‌آوری تحصیلی در برنامه درسی خود ادغام می‌کنند.۱۷
جدول ۳: مقایسه اولویت‌های آموزش تاب‌آوری در مناطق جغرافیایی منتخب
| منطقه (Region) | محور اصلی آموزش تاب‌آوری | رویکرد غالب | چالش برجسته |
| آسیا (Emerging Asia) | کاهش ریسک بلایا (DRR) و تطبیق زیرساخت | هماهنگی سیاست‌گذاری، ارزیابی ریسک و آمادگی بودجه‌ای ۱۰ | افزایش دفعات و شدت بلایای اقلیمی، نیاز به سرمایه‌گذاری زیرساختی ۳۴ |
| آفریقای زیر صحرا | توسعه ظرفیت محلی و دیجیتال | راه‌حل‌های مبتنی بر طبیعت (NBS)، گنجاندن دانش بومی ۳۶ | شکاف دیجیتال گسترده، منابع مالی ناکافی برای تاب‌آوری ۳۵ |
| اروپا | عدالت تاب‌آوری (Just Resilience) و نابرابری‌های اجتماعی | محافظت از گروه‌های آسیب‌پذیر در برابر اثرات اقلیمی (Equitable Adaptation) 40 | کمبود اجرای عملی سیاست‌های تطبیقی عادلانه ۴۰ |
| آمریکای شمالی | مهارت‌های فردی و آمادگی حرفه‌ای/سازمانی | CBT/SEL، آموزش آگاه از تروما، تربیت نیروی کار تخصصی ۲ | تضمین دسترسی برابر به خدمات سلامت رفتاری در بلایا ۱۶ |
فصل پنجم: نتیجه‌گیری، یافته‌های کلیدی و توصیه‌های سیاستی
خلاصه‌ای از یافته‌های تطبیقی و شکاف‌های موجود در شواهد پژوهشی
تحلیل تطبیقی جهانی آموزش‌های تاب‌آوری نشان می‌دهد که این حوزه در حال گذر از یک رویکرد صرفاً روان‌شناختی به یک دستور کار سیاستی جامع و چندسطحی است که سلامت فردی را با پایداری سیستمی (نهادی و زیرساختی) پیوند می‌دهد.
حرکت به سمت تاب‌آوری سیستمی: آموزش تاب‌آوری اکنون به عنوان یک جزء حیاتی در دستور کارهای بزرگتر جهانی—از کاهش خطر بلایا (DRR در آسیا) و آمادگی در برابر تهدیدات نوظهور (WHO PRET) گرفته تا عدالت اقلیمی (در اروپا)—شناخته می‌شود.۵
این روند تأکید می‌کند که تقویت افراد بدون اطمینان از ظرفیت انطباق سیستم‌هایی که در آن زندگی می‌کنند، ناکافی است.
چالش‌های اجرای پداگوژیک و پایداری: اگرچه شواهد قوی از اثربخشی مدل‌های پداگوژیک (مانند SEL و CBT) در تقویت مهارت‌ها و تاب‌آوری فردی در کوتاه‌مدت وجود دارد ۲۴، ناتوانی در نهادینه‌سازی و تبدیل این مداخلات از پروژه‌های موقت به بخش ثابت برنامه درسی (فراتر از ۸ هفته) مانع اصلی دستیابی به اثرات بلندمدت و پایدار است.۲۵
این پارادوکس اثربخشی-پایداری نشان می‌دهد که مسئولیت تاب‌آوری باید از اتاق درمان یا کارگاه به مدیریت مدرسه و سیاست‌گذاری آموزشی منتقل شود.۲۵
ضرورت بومی‌سازی عمیق و خطر شکاف دیجیتال: موفقیت در اجرای برنامه‌های آموزشی که از فرهنگ‌های دیگر وارد می‌شوند، به شدت به اقتباس فرهنگی و گنجاندن دانش و چارچوب‌های بومی (به ویژه در آفریقا و آسیا) وابسته است.۲۳
علاوه بر این، وابستگی فزاینده به راه‌حل‌های پداگوژیک دیجیتال و گیمیفیکیشن در مناطق پیشرفته، در عین حال که نوآورانه است، خطر تشدید نابرابری‌های موجود را در پی دارد، زیرا بخش‌های بزرگی از Global South فاقد زیرساخت دیجیتال لازم هستند.۳۵
این وضعیت دسترسی نابرابر به ابزارهای مدرن آموزشی، می‌تواند منجر به ایجاد شکاف تاب‌آوری دیجیتال شود.
توصیه‌های کلیدی برای سیاست‌گذاران آموزش و پرورش
بر اساس یافته‌های تطبیقی و شکاف‌های موجود در شواهد جهانی، توصیه‌های سیاستی زیر برای تقویت آموزش‌های تاب‌آوری ارائه می‌شود:
۱. نهادینه‌سازی برنامه درسی برای پایداری: سیاست‌گذاران باید مداخلات پداگوژیک مبتنی بر شواهد (مانند SEL و TIE) را از پروژه‌های موقتی به هسته اصلی برنامه درسی مدارس (K-12) تبدیل کنند. برای تضمین پایداری اثرات، باید سازوکارهای نظارتی برای اندازه‌گیری تأثیر مداخلات در دوره‌های طولانی‌تر از هشت هفته اولیه ایجاد شود.۲۵
۲. سرمایه‌گذاری در ظرفیت‌سازی سیستمی معلمان: تقویت تاب‌آوری مستلزم اجرای موفقیت‌آمیز رویکردهای پیچیده‌ای مانند آموزش آگاه از تروما و SEL است. سرمایه‌گذاری در آموزش جامع و مستمر کارکنان مدرسه، از جمله مدیران و مشاوران، برای ایجاد یک فرهنگ مدرسه‌ای مبتنی بر اصول ایمنی، اعتماد و توانمندسازی (که اصول TIE را منعکس می‌کند) ضروری است.۳۰
۳. اولویت‌بندی راه‌حل‌های متناسب با زمینه و کاهش شکاف دیجیتال: در مناطقی که شکاف دیجیتال گسترده است (به ویژه در آفریقا و آسیا)، باید راه‌حل‌های آموزشی هیبریدی و با فناوری پایین در اولویت قرار گیرند تا اطمینان حاصل شود که ابزارهای نوین آموزشی صرفاً برای جوامع ثروتمند در دسترس نیستند.۳۵ همچنین، برنامه‌ها باید با حساسیت فرهنگی عمیق توسعه یابند و دانش بومی را به عنوان یک منبع حیاتی برای تاب‌آوری اجتماعی در نظر بگیرند.۳۹
۴. هم‌ترازی با اهداف اقلیمی و بلایا: ضروری است که سیاست‌های آموزشی به‌طور رسمی با استراتژی‌های ملی کاهش خطر بلایا (DRR) و برنامه‌های انطباق با تغییرات اقلیمی (مانند CSSF و BRACE) همسو شوند.۹ این هم‌ترازی تضمین می‌کند که تاب‌آوری به یک امر زیرساختی و سازمانی تبدیل می‌شود که تداوم آموزش را در مواجهه با شوک‌های محیطی تضمین می‌کند.
مسیرهای پیشنهادی برای تحقیقات آتی در حوزه تاب‌آوری تطبیقی
تحقیقات آتی باید بر پر کردن شکاف‌های موجود در دانش جهانی متمرکز شوند:
۱. بررسی عوامل پایداری بلندمدت: نیاز فوری به تحقیقات طولی برای شناسایی عوامل سازمانی و نهادی وجود دارد که اثربخشی برنامه‌های تاب‌آوری را پس از دوره‌های کوتاه اولیه (مانند ۸ هفته) تضمین می‌کنند.۲۵ این شامل بررسی تأثیر مشارکت خانواده و حمایت مدیریت مدرسه است.
۲. توسعه روش‌های پژوهشی دقیق‌تر: مطالعات بیشتری نیاز است که از طراحی‌های قوی مانند آزمایش‌های کنترل‌شده تصادفی (RCTs) با گروه‌های کنترل فعال و ارزیابی‌های چندروشی استفاده کنند تا سوگیری‌های مشاهده‌شده در شواهد فعلی کاهش یابد.۲۴
۳. مطالعه مدل‌های بومی تاب‌آوری: باید پژوهش عمیق‌تری در مورد چگونگی تأثیر دانش بومی و رویکردهای جمع‌گرایانه در آسیا و آفریقا بر ساختار برنامه‌های SEL و CBT انجام شود. این مطالعه باید فراتر از صرفاً “اقتباس” از مدل‌های غربی باشد و به دنبال ساخت چارچوب‌های پداگوژیک باشد که از بوم‌شناسی فرهنگی محلی ناشی می‌شوند.۳۹
منابع مورداستناد
- Resilience Theory: Core Concepts & Research Insights – Positive Psychology, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://positivepsychology.com/resilience-theory/
- Resilience Training: What It Is, How It Works & Exercises – Cleveland Clinic, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://my.clevelandclinic.org/health/treatments/17799-resilience-training
- Biological and Psychological Perspectives of Resilience: Is It Possible to Improve Stress Resistance? – PMC, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6110926/
- Applying resilience thinking, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.stockholmresilience.org/download/18.10119fc11455d3c557d6928/1459560241272/SRC+Applying+Resilience+final.pdf
- How GADRRRES Strengthens Global Resilience in the Education Sector Through the Comprehensive School Safety Framework – PrepareCenter, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://preparecenter.org/story/how-gadrrres-strengthens-global-resilience-in-the-education-sector/
- Effectiveness of a School-Based Cognitive Behavioral Therapy Intervention for Managing Academic Stress/Anxiety in Adolescents – The Journal of Contemporary Clinical Practice, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://jccpractice.com/article/effectiveness-of-a-school-based-cognitive-behavioral-therapy-intervention-for-managing-academic-stress-anxiety-in-adolescents-1187/
- EVIDENCE FOR SYSTEM TRANSFORMATION BRIEF EDUCATION RESILIENCE, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.globalpartnership.org/node/document/download?file=document/file/2024-04-brief-education-resilience-rev1.pdf
- GADRRRES, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://gadrrres.net/
- TOWARDS CLIMATE RESILIENT EDUCATION SYSTEMS – Unicef, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.unicef.org/rosa/media/21771/file/Towards%20Climate%20Resilient%20Education%20Systems.pdf
- More robust disaster resilience is critical to Emerging Asia’s development | OECD, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.oecd.org/en/about/news/press-releases/2024/05/more-robust-disaster-resilience-is-critical-to-emerging-asia-development.html
- Building resilient education systems – INEE, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://inee.org/sites/default/files/resources/Building%20resilient%20education%20systems_%20A%20rapid%20review%20of%20the%20educa.pdf
- Preparedness and Resilience for Emerging Threats (PRET), زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.who.int/initiatives/preparedness-and-resilience-for-emerging-threats
- Public Health Resiliency Strategies | US EPA, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.epa.gov/arc-x/public-health-resiliency-strategies
- NATIONAL RESILIENCE STRATEGY – Biden White House Archives, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://bidenwhitehouse.archives.gov/wp-content/uploads/2025/01/National-Resilience-Strategy.pdf
- Coping Tips for Traumatic Events and Disasters – SAMHSA, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.samhsa.gov/mental-health/disaster-preparedness/coping-tips
- Disaster Behavioral Health – ASPR, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://aspr.hhs.gov/behavioral-health/Pages/default.aspx
- Embedding a Resilience Building Module into First-Year Curriculum – Student Success Journal, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://studentsuccessjournal.org/index.php/studentsuccess/article/download/2883/1384/11605
- زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11200739/#:~:text=CASEL%20has%20defined%20five%20key,%2C%20and%20responsible%20decision%2Dmaking.
- social and emotional learning: – strengthening students’ and educators’ resilience and well-being – Human Early Learning Partnership – The University of British Columbia, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://earlylearning.ubc.ca/app/uploads/2023/03/BRIEF_SEL-for-Educators_FINAL_Mar2023.pdf
- Relations between a social emotional learning (SEL) program and changes in resilience, self-esteem, and psychological flourishing in a youth sample – PMC – PubMed Central, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11950502/
- The RULER approach at SEK International Schools, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.sek.es/en/ruler-educacion-emocional/
- Improving Classroom Quality with The RULER Approach to Social and Emotional Learning: Proximal and Distal Outcomes | Request PDF – ResearchGate, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.researchgate.net/publication/235740997_Improving_Classroom_Quality_with_The_RULER_Approach_to_Social_and_Emotional_Learning_Proximal_and_Distal_Outcomes
- Enhancing wellbeing among pre-service teachers through a mindfulness-based social and emotional learning curriculum – Frontiers, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2025.1405676/pdf
- Mindfulness-based school interventions: A systematic review of outcome evidence quality by study design – PMC, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9524483/
- Effectiveness of resilience-based interventions in schools for adolescents: a systematic review and meta-analysis – Frontiers, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2023.1211113/full
- Gamification: a Novel Approach to Mental Health Promotion – PMC, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10654169/
- Gamification as an approach to improve resilience and reduce attrition in mobile mental health interventions: A randomized controlled trial, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7467300/
- Interesting Ways Technology Is Shaping Social Work | Walden University, زمان دسترسی: اکتبر ۸, ۲۰۲۵، https://www.waldenu.edu/online-masters-programs/master-of-social-work/resource/interesting-ways-technology-is-shaping-social-work
- Adapting and Implementing a School-Based Resilience-Building Curriculum Among Low-Income Racial and Ethnic Minority Students – PMC – PubMed Central, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5909715/
- Trauma-Informed, Resilience-Oriented Schools Toolkit – National Center for School Safety, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.nc2s.org/resource/trauma-informed-resilience-oriented-schools-toolkit/
- Trauma-Informed Pedagogy (TIP) – Teaching Support and Innovation, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://teaching.uoregon.edu/resources/trauma-informed-pedagogy-tip
- How the Incredible Years’ Trauma-Informed Framework Supports Student Success, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.incredibleyears.com/blog/evidence-based-classroom-intervention
- A Meta-Analytic Review of the Penn Resiliency Program’s Effect on Depressive Symptoms, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4667774/
- Disaster Resilience in Asia – Asian Development Bank, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.adb.org/sites/default/files/publication/703556/disaster-resilience-asia.pdf
- Leveraging Global South Collaboration and Partnership Models to Drive Digital Transformation – LSE, زمان دسترسی: اکتبر ۸, ۲۰۲۵، https://www.lse.ac.uk/africa/assets/Documents/Leveraging-Global-South-Collaboration-and-Partnership-Models-to-Drive-Digital-Transformation.pdf
- Nature-based solutions for resilience in Sub-Saharan Africa: where do we stand and what is needed? – World Bank, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.worldbank.org/en/topic/disasterriskmanagement/publication/nature-based-solutions-for-resilience-in-sub-saharan-africa-where-do-we-stand-and-what-is-needed
- Internationalisation: rooted in resilience – EAIE, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.eaie.org/blog/internationalisation-rooted-resilience.html
- Building sustainable resilience for Sub-Saharan Africa’s urban era – PreventionWeb.net, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.preventionweb.net/news/building-sustainable-resilience-sub-saharan-africas-urban-era
- Strengthening Disaster Risk Capacities Across Africa: Network of Excellence Online Summer School Returns in 2025 | United Nations University, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://unu.edu/vie/announcement/strengthening-disaster-risk-capacities-across-africa-network-excellence-online
- Towards ‘just resilience’: leaving no one behind when adapting to climate change, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://www.eea.europa.eu/publications/just-resilience-leaving-no-one-behind/towards-just-resilience-leaving-no
- Critical Lessons Learned from the Pandemic – State Department, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://2021-2025.state.gov/resources-for-resilience-from-the-foreign-service-institutes-center-of-excellence-in-foreign-affairs-resilience/
- Academic Resilience and its Relationship With Emotional Intelligence and Stress Among University Students: A Three‐Country Survey – PMC, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12012252/
- A systematic review of cross-cultural measures of resilience and its promotive and protective factors – PMC – PubMed Central, زمان دسترسی: اکتبر ۹, ۲۰۲۵، https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov
- /articles/PMC10504813
